Osmanlı  ve Türk Yurtlarındaki Yesevî Etkisi

Osmanlı  ve Türk Yurtlarındaki Yesevî Etkisi*

Dr. Hayati BİCE

Özel bir televizyon kanalında geçtiğimiz aylarda yayınlanan bir haber-tartışma programında “Türklerin İslamlaşması” hakkında ilginç görüşler ileri sürüldü.  “Türk İslam Tarihi Tartışılıyor” başlığı ile sunulan ve Kültür eski Bakanı Namık Kemal Zeybek, Prof. Dr. Yaşar Nuri Öztürk ve gazeteci-tarihçi Murat Bardakçı katıldığı tartışma programında pek çok konudan söz edildi.

Tartışma esnasında Rasulullah Efendimiz (s.a.v.)’in Türk olup olmadığından; 1600’lerde İstanbul’u yağmalayan Rus Cossack (kozak)’larının bugün Kazakistan’da yaşayan Kazak Türkleri ile ilgisi olup olmadığına; latinize Türk alfabesinde ‘kaf’ ile ‘kef’ harflerinin farklı olarak belirtilip belirtilmemesi tartışmalarından Türkiye’de yaşayan halkın gen haritasına kadar  alâkalı-alâkasız konularda daldan dala dolaşıldı.

Bu yazıyı yazmaktaki kasdım yukarıda işaret edilen ve çoğunun tashihi gereken anakronik -ve bence tümüyle anlamsız- tartışmalara katkıda bulunmak değil; programda ortaya çıkan  -bilhassa Murat Bardakçı’nın sergilediği- Ahmed Yesevi’nin Türk dünyasının manevi hayatındaki belirleyici etkiyi küçümseyici tavrı irdelemektir.

Murat Bardakçı, Ahmed Yesevi ile Yesevilik yolunun Türk dünyasında bilhassa Osmanlı coğrafyasındaki tesiri ile ilgili hükümler verirken o kadar fahiş hatalara düştü ki değil bir tarihçinin sıradan bir tarih meraklısının bile hayret etmemesi mümkün değildi.

Ahmed Yesevi’nin Türk tarihindeki yerinin kısmen farkında olan Murat Bardakçı; Yesevi’nin Türk coğrafyasının “Doğu yakası”nda  büyük önemi olduğunu –biraz da mecburen- kabul ederken Türkiye topraklarının da dahil olduğu Türk coğrafyasının “Batı tarafı”nda hiçbir önemli bir etkisi olmadığı”nı iddia ediyordu. Murat Bardakçı’ya göre Ahmed Yesevi’nin Anadolu tasavvuf geleneğinin öncüleri ve sembol isimleri olan Hacı Bektaş-ı Velî, Yunus Emre gibi üzerinde değil etkisi olmak bu konuda “bahsi bile edilemez”di.  Yine Bardakçı’nın ifadesine göre “Osmanlı kültür çevrelerinde hiçbir şekilde bilinmeyen bir isim”  olan “Ahmed Yesevi sadece Doğu’daki Türkistan Türkleri için önemli birisi” idi.

Evliya Çelebi’den habersiz bir tarihçilik !

Oysa sadece Evliya Çelebi seyahatnamesinden haberdar olan bir kişi bile Hz. Pir Yesevi’nin  Osmanlı coğrafyasındaki etkisinden habersiz olamazdı.

Ünlü Osmanlı gezgini Evliya Çelebi (d.1611) ünlü seyahatnamesinin ilk cildinden itibaren  “Türk-i Türkân” (=Türklerin Türkü), “Pirân-ı Türkistan” (=Türkistan’ın mürşidi) olarak saygı ile andığı Hoca Ahmed Yesevî’nin soyundan geldiğini birçok yerde iftiharla belirtir.

Burada sorulması gereken soru şudur: Evliya Çelebi, nasıl olmuş ta Osmanlı kültür çevrelerinde “hiç bilinmeyen ve önemsenmeyen” Ahmed Yesevi’den bahisle O’nun evladından olmayı bir itibar referansı olarak kaydetmiştir? Evliya Çelebi’nin “Osmanlı kültür çevrelerinde hiçbir şekilde bilinmeyen bir isim”  olan Ahmed Yesevi evladından olduğu ile övünmesi nasıl tevil edilir?

Evliya Çelebi’nin Göynük’te medfun Bıçakçı (Sikkini) Ömer Dede’den bahsederken Hz. Ali’ye uzanan Hoca Ahmed Yesevi şeceresinden haberdar olduğunu gösteren satırları son derecede dikkat çekicidir: “…İslambol zindanında medfun Baba Cafer oğlıdır. Anlar Muhammed Hanefi evladıdır kim bizim ceddimiz Ahmed Yesevi bin Muhammed Hanefi’ye müntehi olduğında şecerelerimizde böyle tahrir olmağıla hasib ve nesibleri ile malumumuzdur…” ibaresiyle Hoca Ahmed Yesevi’nin Hz. Ali’nin oğlu olan Muhammed Hanefi soyundan geldiğini açıklıkla ortaya koyar. (1) Bu satırlar Evliya Çelebi’nin Ahmed Yesevi’nin şeceresine işaret ile O’nu Hz. Ali evlâdı olduğuna da işaret etmesi yönünden de önemlidir.

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yesevî Dervişânı

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin geçtiğimiz yıllarda Orhan Şaik Gökyay tarafından yayına hazırlanan ve Yapı-Kredi Yayınları arasında neşredilen transkribe tam metninde birçok yerde Yesevi etkisinin Osmanlı coğrafyasındaki derinliğini gösteren veriler sunulmaktadır. Birkaç örnek verelim:

Evliya Çelebi, Osmanlı’nın kuruluş yıllarının Orhan Gazi dönemini anlatırken Horasan’dan gelerek Anadolu’da irşad postuna oturan Hacı Bektaş Veli hakkında şunları yazar: Orhan Gazi’nin “zaman-ı hilafetinde cedd-i izâmımız Türk-i Türkan Hoca Ahmed-i Yesevi hazretleri Horasan’dan halifesi olan Hacı Bektaş-ı Veli’yi üçyüz fukarasıyla sahib-i seccade idüp deff ve kudüm ve alem saraf virüp “Var Orhan Beğ ile Rûm fatihi ol yâ Bektaş” diyü nefes idüp Hacı Bektaş-ı Veli üçyüz er ile Horasan’dan Orhan Gazi’ye gelüp mülakat olduğı gibi Bursa üstüne gelüp feth itdiler…” (2)

Evliya Çelebi’nin bugünkü Romanya’da bulunan türbesinde ziyaret ettiği Sarı Saltuk’dan bahsettiği şu satırları da vermek istiyorum: Sarı Saltuk “…Sâdât-ı kirâmdan bir ulu sultan idi. Bu hakirün ecdâdı Türk-i Türkan Hoca Ahmed-i Yesevi hazretlerinin halifesidür kim ism-i şerifleri Muhammed Neccâr’dur kim hasib ve nesib ırk-ı tâhirdendür.” Evliya Çelebi “Bir mücâhid-i fisebilullah bir sultan idi..” diye övdüğü Sarı Saltuk’a Ahmed Yesevi tarafından Rumeli’nin fethinin hedef gösterildiği rivayetini anlatırken “ceddimiz pirân-ı Türkistan  Hoca Ahmed Yesevi ibn Muhammed Hanefi, Hacı Bektaş-ı Veli’ye imdat içün, yedi yüz âdem Horasan erenlerinden virüp” “Makedonya ve Dobruca ve yedi krallık yerde nam ve nişan sahibi ol” talimatı ile yönlendirildiğini belirtir. (3)

Evliya Çelebi’nin bu satırları Ahmed Yesevi’nin Osmanlı’nın kuruluş döneminde etkili olan Hacı Bektaş-ı Veli; Sarı Saltuk gibi seçkin dervişleri beraberinde gönderdiği belirtilen ve sayıları  “üçyüz” ve “yediyüz” olarak kaydedilen Horasan erenleri  vasıtasıyla icra ettiği fonksiyonu kanıtlamaktadır.

Bunlar da Evliya Çelebi’nin,  İstanbul fethini anlatırken İstanbul Unkapanı’nda medfun Horoz Dede hakkında yazdıklarından: İstanbul’un fatihlerinden “… Horos Dede ceddimiz Türk-i Türkan Hoca Ahmed-i Yesevi hazretlerinin fukaralarından bir pir-i fâni olup asâkir-i İslam içre yigirmidört saatde yigirmidört kere bank-i horos urup “Kum yâ Gafilûn”  diyü guzât-ı müslimîni agâh itdiğiçün Horos Dede dirlermiş…” (4) 

 

Osmanlı Coğrafyasından Bazı İşaret Taşları

Evliya Çelebi, ayrıca Osmanlı’nın Anadolu ve Rumeli topraklarını gezerken rastladığı Yesevî dervişlerine ait türbe ve makamlar ile buralarda Yesevî dervişleri ile ilgili olarak anlatılan menkıbeleri de eserine tek tek ve ayrıntıları ile kaydetmiştir.

Evliya Çelebi’nin gezdiği Osmanlı beldelerinde izlerini tesbit edebildiği Yesevî derviş-gazileri arasında Bursa’daki Geyikli Baba Sultan (5) ve Dâvûd Baba (6), Bursa’daki Abdal Musa (7), Tokat il merkezindeki Gıj-Gıj Dede (8) ve yine Tokat’ın Zile ilçesindeki Şeyh Nusret (9)  Amasya Merzifon’daki Pir Dede (10), Aksaray’da Pertevi Sultan (11), Bozok Sancak merkezi Yozgat’taki Emir-i Çin Osman (12), isimlerini sıralar ve çok önemli olarak buralarda tasavvufi bir hayatın gereklerini Yeseviyye tarikatı adâbına göre yaşayan Yesevi fukarası ile sohbetlerinden bahseder.

Evliya Çelebi’nin Balkanlar’daki seyahatlerinde tesrilerine tanık olduğu ve türbeleri ile karşılaştığı Yesevi izdaşları ise  ise Deliorman’daki Demirci Baba, Varna yakınındaki adına tekke ihdas olunmuş Batova’daki Akyazılı Sultan (13) olarak Evliya Çelebi’nin seyahatnamesinde yer almaktadır. Azerbaycan’ın kuzey bölgesindeki Şirvan Hanlığı sahasındaki Avşar Baba (14)  âsitânesi de Evliya Çelebi’nin Yesevi dervişleri ile karşılaştığı yerlerdendir.

 

Topkapı Sarayındaki Yesevî Şair : Hazinî

Osmanlılar ile Yesevi ilişkisinde önemli bir isim ise bir Yesevi şeyhi olarak 16. yüzyılda İstanbul’u ziyaret eden ve devrin hükümdarı olan III. Murad tarafından ağırlanan Yesevi şeyhi Hazini’dir. Günümüzde Tacikistan sınırları içerisinde kalmış bulunan Hisar kentinde doğmuş olan ve eserinde Yesevî’nin ilk halefi Mansur Ata’nın torunlarından olduğunu belirten Sultan Ahmed Hazini adlı Yesevî dervişinin Kanuni Sultan Süleyman’ın torunu olan Osmanlı Sultanı III. Murad’a 1593 yılında sunmak üzere kaleme aldığı  “Cevâhiru’l-Ebrâr Min Emvâc-ı Bihâr” Yesevilik çalışmalarının bilinen en önemli kaynağıdır.

Bu değerli eserde Yeseviyye’nin Türkistan coğrafyasındaki etkileri ve Yesevilik’in esasları hakkında önemli veriler yer almaktadır. Eserde Hz. Pir-i Türkistan Ahmed Yesevî hakkında ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. (15)

Kitabda yer alan Farsça bölümdeki manzum silsilede Rasûlullah (s.a.v.)’den eserin müellifi Hazini’ye kadar uzanan Yeseviyye ve Nakşbendiyye silsilelerine  işaret edilmektedir. Bu 312 beyitlik mesnevi tarzı Farsça şiirde Yusuf Hemedanî’nin halifeleri olarak  Ahmed Yesevî ve Abdulhalık Gücdüvanî zikredilir. Hazinî’ye göre “Yesi, Maveraünnehr ve Yemen’de kadın-erkek herkes” Ahmed Yesevî’nin manevi tasarrufu altındadır.

Hazinî, Ahmed Yesevî hakkında “Türklerin piri”, “Türklerin sultanı”, “kutubların kutbu”, “din sultanı”, “takva eri” gibi  oldukça dikkat çekici ibareler kullanır:

Dünya kutublarının kutbu, Türklerin (mânâ) sultanı, Yesili ulu şeyh Hoca Ahmed.

Ki O’nun kapısında nice bin evliya fakr makamını elde etti ve yokluk yolunu tamam­ladı.

Hakk erleri O’nun dergahında hizmet kemerini kuşandı, kutbların kutbu O’nun ayağına baş koydu.

Hakk yolunda yola girmişlerin başı, ayağının toprağı meliklerin tacının incisi.

O Hazret’in naibleri de ulu kişilerdir; evliya arasında her biri zamanın kutbudur.

İlk kez Sultan II. Selim zamanında İstanbul’a gelen Hazini Hacc yaptıktan sonra yeniden İstanbul’a döner. Bu sırada Osmanlı tahtına Kanuni’nin torunu III. Murad geçmişti. Hazini’nin İstanbul’da Osmanlı Sultanı ile görüştüğü, sultana kaleme aldığı  “Cevâhiru’l-Ebrâr Min Emvâc-ı Bihâr”  adlı eserini takdim etme fırsatı bulmuştur. Hazini’nin yazdığı değerli eseri ile başta Hz. Pir Hoca Ahmed Yesevî olmak üzere Yeseviyye yolunun önderlerini efsanelere karışmış bir konu olmaktan kurtarmış hem de kendi adını ebedileştirmiştir.

Hazinî’nin ne kadar önemli bir görevi ifa ettiği işte böyle ortaya çıktı. Bugün “tarihçi pozu ile” ahkam kesenlere haddini bildirme konusunda sağladığı lojistik destek için de Hazini’ye minnet borçluyuz. Bırakın Hz. Pir-i Türkistan Yesevi’yi bir yana; “fukarasından bir aciz”  olan dervişi Hazini dahi;  insanı işte böyle utandırır.  

***

Hazret Sultan Hoca Ahmed Yesevî’nin Türk yurtlarının doğu ve batı bölgelerindeki tesirinden söz etmişken kuzey ve güneyi de ihmal etmeyelim. Türk dünyasının kuzey kuşağını teşkil eden Başkırdistan ve Tataristan’da da Ahmed Yesevi’nin kalıcı tesirlerinin izine bugün bile rastlanılmaktadır. Bunun en somut kanıtı Türklük aleminin en kuzeyindeki kültür merkezi Kazan’da komünizmin egemen olduğu dönemdeki katı yasak günlerinden önceki yüzyılda defalarca basılmış olan Divân-ı Hikmet’tir.

Ayrıca bir örneği elimde bulunan halka İslâm’ı öğretmeğe yönelik olarak 1894 tarihinde Kazan’da Arab ve Kiril harfleri ile Tatarca ve Rusça olarak basılmış olan risaledeki ifade bile tek başına Ahmed Yesevi’nin Türk yurtlarının kuzey alanındaki etkisini kanıtlamağa yeterlidir. Şerâitu’l-İman (=İmanın Şartları) adlı bu risalede iman esasları ezberlenmek üzere tek tek sıralanan “Kimin kuluyuz ?”, “Kimin ümmetindeniz?” gibi temel soruların hemen ardından  sıralanırken şu soru ve  cevabı verilmektedir (16): “Kimin silsilesindeniz ?” (cevab ) “Hoca Ahmed Yesevi r.a. silsilesindeniz.”

 

Daha fazla bir söze hacet var mı?

Geçenlerde  karşılaştığım Suriye kökenli ve aynı zamanda Nakşbendi tarikatına mensub bir hukukçu, ziyaret ettiği Türk cumhuriyetleri’ndeki manevi etkisine hayran olarak Hz. Pir Ahmed Yesevi’nin bütün dünyadaki Nakşbendi silsilelerine Yusuf Hemedani’yi takiben eklenmesi gerektiğinden bahsederken (17) Sayın Murat Bardakçı “iddialı bir tarihçi olarak” Hz. Pir-i Türkistan Ahmed Yesevi’nin doğusu ile batısı ile bütün Türk coğrafyasında bugün de devam eden öneminin farkında değil ise, bu kendi sorunudur.

Konunun Ahmed Yesevi’nin ölümsüz eseri Divân-ı Hikmet’in tarihi değer ve önemine ilişkin bir yönü daha var ki -inşaallah- başka bir vesile ile günü gelir; yazılır..

_________________________________________________________

Dipnotlar:

(1) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Kitap, s. 38, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1996. Tâ ecdâd-ı izâmımız Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevî ibn Muhammed Mehdi’den berü ecdâdlarımızdan şarâb [u] mükeyyefât yemiş içmiş yokdur. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 130 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

…Horasan’dan yediyüz Horasan erenleri ile Hacı Bektaş-ı Veli ceddimiz Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevi hazretlerinden Rûm’a gelmek içün mezun olup doğru bu Âsitâne-i Seyyid Battal Gazi’ye gelüp niçe zaman anda ikâmet edüp Bursa’dan Orhan Gazi Hacı Bektaş-ı Veli’yi görmeğe bu Seyyid Battal âsitânesine gelüp Bektaş-ı Veli ile müşerref olup Bektaş-ı veli ricasıyla bu âsitâne-yi Battal’ı Koca Orhan Gazi eyle imar edüp gûya bir kal’a-yı metîn edüp bin adet hâne halkın iskân etdirüp şehr imar eder.

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 12, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

…evvela tarik-i Hoca Ahmed-i Yesevî’den fukara-yı Bektaşiyânız ve üstâdımız Derviş Alî Nâdimi’dir… (İstanbul, Kağıthane’de Derviş Sünnetî dilinden)
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 280 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

Evliya Çelebi’nin “cedd-i izâmımız Türk-i Türkan Hoca Ahmed-i Yesevi hazretleri” ibaresini diğer kullanımları için bkz:  Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s.229,  5. Kitap, s. 33, 154, 165, 314 ; Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999, 2001.

(2) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Kitap, s. 34, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1996

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde ismine sık sık yer verilen Hacı  Bektaş-ı  Veli’nin Ahmed Yesevi ile ilişkili olarak kullanıldığı diğer yerlerden birkaçı:

Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevî’nin halifelerinden Şeyh Lokmân ki Horasan erenlerindendir. Vâlid-i büzürgvârı Hacı Bektaş’ı Şeyh Lokmân’a tilâmizliğe verüp Hacı Bektaş anlardan ulûm-ı zâhire ve bâtımayı tahsîl eyledi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 25, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999.

…devletleri müebbed ola deyü yetmiş aded kibâr-ı evliyaullah Horasan’da Yesu şehrinde Türk-i Türkan Hoca Ahmed Yesevi hazretleri huzurunda hayr dua ve senâlar edüp yedi yüz fukarasıyla Hacı Bektaş-ı Veli’yi Devlet-i Âl-i Osman’a mûin ü zâhir ola deyü gönderüp…

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 17 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

Amma (Hacı Bektaş) irşadı Hoca Yesevî’den görüp Rûm erenlerinden olmağla izin taleb edüp yedi yüz fukarâ ile Seyyid Muhammed-i Buhari-i Saltık ile Hacı Bektaş’ı Rûm’da Osmancığa gönderüp Mevlânâ-yı Rûmi ve Hacı Bektaş-ı veli ve Şems-i Tebrizi ve Muhyiddin-i Arabi ve Karaca Ahmed Sultan ve gayrı yetmiş kibâr-ı evliyaullahların bin yirde haşrolup sohbet-i has edüp Orhan Gazi asrında Hacı Bektaş-ı Veli iştihar bulup yeniden çeri yani yeni-çeri peyda edüpRûm diyârların Orhan ile maan feth edüp yedi yüz fukarâlarınnın cümlesin feth olunan şehirlerde sâhib-i seccade edüp Muhammed Buhari Sarı Saltık Bay’ı Kafiristan’a gönderüp Dobruca ve Eflak ve Boğdan ve Leh ve Moskov’da çok gazâlar edüp “Saltık” namıyla iştihâr verdi. Anınçünhâlâ Rûm’da yedi yüz âsitâne-i Bektaşiyân vardır. Ba’dehû Hacı Bektaş-ı Veli sene (—-) tarihinde yine Orhan hilafetinde mehûm olup Orhan, cenâze-i Sultan’a hazır olup Kırşehri’nde defn etdiler. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 26, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999.

 (3) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Kitap, s. 312, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1996. Sarı Saltık Sultan Menkıbesi’ne Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin değişik yerlerinde de yer verilmiştir:

Hakkâ ki Belh [ü] Buhara’da hazretleri Hacı Bektaş-ı Veli’yi Rûm’a Sarı Saltuk yani Muhammed Buharî hazretlerin gönderdikte…. 
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 175 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

Der sitâyiş-i Tekye-i Keliğra Sultan yani Sarı Saltık Sultan

… sene (—) tarihinde bizzat Muhammed Hacı Bektaş-ı Veli Yesev şehrinde Türk-i Türkân Hoca Ahmed Yesevi’den cihâz-ı fakrı kabul edüp diyâr-ı Rûm’da sahib-i seccâde olmağa mezun olup üç yüz yetmiş fukara ve bu Keliğra Sultan cümle fukarâlara ser-çeşme olup…

… Niçe zaman bu hal ile Sarı Saltık namıyla seyahat etdi. Ve kendülerinde alâ-sûret-i asfaru’l levn olmağıla Şeyh Ahmed Yesevi hazretleri kendülere Saltık Bây namıyla künye demişler idi. (…)

Lisân-ı Latinde Keliğra ejder-i heft-sere derler. … Anınçün yedi kralda medfûn olup âsitâne-i saadetleri vardır. Üçü Âl-i Osman hükmünde ulu âsitânelerdir. Ve her diyarda birer ismiyle müsemmâdır. Amma Rûm’da Baba Sultan ve Sarı Saltık Sultan ve Kaliğra Sultan derler. Amma kâfiristan-ı Hıristiyanistan’da İsvet-i Nikola derler.

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 73-75, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

 (4)  Horos Dede: Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Kitap, s. 38, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1996

(5)  Geyikli Baba Sultan : Fukarâ-yı Yesevi’den olup Azerbaycan şehirlerinden Hoy-ı hüsn-hûydandır. Kûh-ı azîmlerde vahşi sığınlara süvâr olup Orhan Gâzi ile sefer eşüp at tavlası gibi bir tavla sığınları var idi, barhanasın bile vahşi gazâllara yükledirdi. (…) Kabr-i şerifi Bursa şehri içre (—) mahallesinde bir tekye-i azîmdir kim Orhan Gâzî binâsıdır.Kuddise sırruhu.   

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 31 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999                                           

(6) Dâvûd Baba: Fukarâ-yı Yesevidir. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 34 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

(7) eş-Şeyh Hazret-i Abdal Musa: Bu dahi Hoca Ahmed Yesevi fukarâsı idi.Horasan’dan Hacı Bektaş ile Rûm’a geldi.Niçe yüz keşf [u] kerametleri zâhir olmuşdu.Cümleden biri Geyikli Baba’ya kor olmuş âteşi pembe içine sarup hedâyâ-yı rumûz gönderi.Geyikli Baba dahi anlara süd gönderir. Rûmûz oldur kim “Sen ateşle pembeyi imtizâc ettirdinse ben dahi leben-i hâlis hâsıl olan vahşî gazâlları teshir edüp at gibi binüp ve südün yiyüp kullnaırım rumûzun etdi.Hakkâ ki ol asrın ikisi de gerçek erleridir.Bursa içre (—) mahallesinde bir tekye-i ma’mûrda âsûdedir. Bunlar dahi Bursa fethinde bulunmuşlardır. Kuddise sırruhu.

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 31 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

(8) (Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 5. Kitap, s. 36, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-2001. Benim için özel anılara konu olmuş olan Tokat’taki GıjGıj Dede Sultan’dan bahsedilen satırlarını nakledelim: “..Şehre hâil bir cihan-nümâ püşte üzere tekye-i Gıjgıj Dede Sultan tarik-i Yesevî’de bir ulu sultan imiş.Hacı Bektaş Velî-i Horasanî’yle diyâr-ı Horasan’dan gelüp izn-i Bektaş Velî ile bu kûh-ı bülend üzere sâkin olur. Kaçan kim celâl sıfat olduklarında ejderha gibi gıjıldadığından Gıjgıj Dede derlermiş. Himmeti hâzır ü nâzır ola. Sâhib-i kanâat birkaç fukaraları vardır.”

Çocukluğumun geçtiği Tokat’ta Gıjgıj Tepesi yakınındaki bağ evimiz gidip gelirken hep bu garip ismin nereden geldiğini merak etmiştim. Gerek aile çevrem, gerekse okuduğum ilk ve orta dereceli okullarda hiç kimsenin bu ismin menşei hakkında bilgisi olmadığını hatırlıyorum. Nihayet Prof. Dr. Fuad Köprülü’nün “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” kitabından bu “ilginç” ismin nereden geldiğini öğrendikten karşılaştığım birçok Tokat’lıyı da bilgilendirdim. Danışmanlığını yaptığım Türk Cumhuriyetleri ile ilişkilerden sorumlu Devlet Bakanı’na –üstelik Tokat milletvekili idi- ismini ve yerini çok iyi bildiği ve bugün ağaçlandırılarak güzel bir mesire yeri haline getirilmiş olan  “Gıjgıj Dede Sultan” zaviyesi önüne bir Ahmed Yesevi Parkı yapılması ve park içerisinde Kazakistan’ın Yesi (bugünkü Türkistan) şehrindeki görkemli Yesevi Türbesinin küçültülmüş -fakat içerisinde namaz kılınabilecek bir ölçekte- bir tıpkıyapımının inşa edilmesi teklifim ilgili bakanlık raflarında kalmış olmalı.

(9) Şeyh Nusret: Sahrâ-yı Zile’de menzil-i tekye-i Şeyh Nusret: Hacı Bektaş ile diyâr-ı horasan’dan gelmiş ceddimiz Hâce Ahmed-i Yesevi halifelerinden Horasan erenleridir. Zile vadisinde mamûr u âbâdan imaret ve mescid ve misafirhaneli bir tekye-i muazzamdır pâ-bürehne ser-bürehne yetmiş adet fukaraları vardır.Bu diyarın ahalisi azîz Şeyh Nusret’e gâyet mutekidlerdir…

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 146 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

(10) eş-Şeyh Hazret-i Pir Dede: Hazret-i Hacı Bektaş-ı Veli ile Horasan’dan Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevî izniyle Rûm’a gelüp şehr-i Merzifon’un cânib-i şimâlisi haricinde şehre nâzır bir mürtefi zeminde sâkin olup kâhice hammâmlarda yatup meczûb-u Hüda bir ârif-i billâh kimesne idi kim Orhan Gazi asrından tâ Ebul-Feth’e ermiş bir zât-ı şerif idi. (…) Hâla âsitânesi Osmancık’ta Koyun Baba Tekyesinden ziyade binâ-yı azîm kibâb-ı âliler ile ârâste ve ve müteaddid meydanlar ve matbah u kilâr ve dervişân hücreleriyle pîraste olmuş, her şeb iki yüz ve üç yüz âdem konup göçer mihmân-sarây-ı Bektaşiyân’dır.

… cümle fukarâların izniyle azîz Pîr Dede Sultan’ın bozdoğanî (—) tereklü keçe külah Tâcını tekbir ile tekye-nîşin Memi Dede Can başımıza koyup cümle dervişân gülbâng-ı Muhammedî çeküp hakîre hayr dua etdiler.
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 207-208 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

(11) eş-Şeyh Pertevi Sultan: Aksaray’da “ …Dâr-ı Ervah nâm mekân-ı ruhanide …eş-Şeyh Pertevi Sultan:bunlar tarîk-i Yeseviyye’de ulu erdir…Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 118 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

(12) Emir-i Çin Osman Evliya Çelebi Seyahatnâmesinde şöyle anlatılır: …Ve Kazâ-yı Hüseyinova kutb-ı âfâk-ı cihân eş-Şeyh Çin Osman hazretleri bu mahallerde bir ma’mûr kurâda medfûndur kim, Bozok sancağı kurâlarında Kürkçükıran karyesinde âsitâne-i azîmi Osman Paşa tekyesinde medfûndur kim Türk-i Türkân Hâce Ahmed-i Yesevî ceddimizin yedinci halifesidir. Çin diyârında bir tahta kılıç ile bir ejder-i heftser katl etmeğile Emîr-i Çin Osman deyü nâm etdiler. Kuddise sırruhu’l azîz. Hâlâ ziyâretgâh-ı hâss [u] âmmdır.

Rivayete göre birgün Ahmed Yesevi dergahına Çinli tüccarlar gelip ülkelerinde emsali görülmemiş yedibaşlı bir ejderha türediğini ve insanları öldürdüğünü söyleyerek yardım isterler. Ahmed Yesevi yardım için gözüpek müridlerinden Osman’ı Çin’e gönderir. Ejderhayı öldürüp geri dönen Osman, canavarı nasıl öldürdüğünü anlatınca Hoca Ahmed Yesevi bu yiğid müride “Emir-i Çin” ünvanını verir ve artık ‘Emir-i Çin Osman’ olarak tanınır. Yozgat yöresinde Emirci Sultan olarak da bilinir. Adına inşa edilen türbe ve zaviye  bugün Yozgat’ın merkez ilçesinin Osman Paşa köyünde bulunmaktadır. Türbenin ne zaman bina edildiği bilinmemektedir, türbenin yanında inşa edilen zaviyenin ise 1204’ te kurulduğu bilinmektedir. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 146 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999.

(13) Akyazılı Sultan: Evliya Çelebi Balkanlardaki Özi eyaleti seyahatini anlatırken “Menzil-i sahrâ-yı âsitâne-i Batova, yani Akyazılı Sultan” başlığı altında bu Yesevi dervişinden bahseder: “… Der sitâyiş-i âsitâne-i Akyazılı Sultan: İsm-i şerifleri (….) (…) Belh [u] Buhara ve Horasan’da cedd-i izâmımız Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevi halîfelerindendir. Hatta Hacı Bektaş-ı Veli Horasan’dan Rûm’a teveccüh etdiklerinde yetmiş aded kibâr-ı kümelin erenler ile Bektaş-ı Veli Bursa gazâsına Orhan Gâzi’ye geldiklerinde Hazret-i Sarı Saltık Bay ki ism-i şerifi Muhammed Buhari’dir, anlar ve Keligra Sultan ve bu Akyazılı Sultan Bursa’ya bile gelüp ba’del-feth mezkûr erenler Rûm diyârında Bektaş-ı Veli izniyle post sahibi olurlar.”

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, s. 197 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

(14) Ziyaret-i Avşar Baba: Cedd-i izâmımız Türk-i Türkân Hoca Ahmed-i Yesevî hazretlerinin halifelerindendir. Tarik-i Yesevî, Acem’de makbul olmağıla yüz aded fukarâ Yesevî âsitânesinde taat [u] ibadete meşgûllerdir.

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 2. Kitap, s. 147 , Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul-1999

(15) Tesbit edilen tek yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Merkez  Kütüphanesi’nde bulunan “Cevâhiru’l-Ebrâr Min Emvâc-ı Bihâr” adlı bu “Yesevî Menâkıbnamesi” Prof. Dr. Cihan Okuyucu tarafından yayına hazırlanarak  1995 yılında Kayseri’de yayınlandı.)

(16) Şerâitu’l-İman (İmanın Şartları) adlı  risaledeki ibare aynen şöyledir: “ Kim silsilesinden tururmuz?” (cevab) “Hoca Ahmed Yesevi razıyallahu aleyh silsilesinden tururmuz.” Şerâitu’l-İman, s.42, Kazan-1894.

(17) Bu önemli teklifi Batı ilim çevrelerinde Nakşbendi tarikatı konusunda referans kitaplarından birisi olan “Naqshbandi Sufi Way” kitabının yazarı Şeyh Muhammed Hişam Kabbani’ye bizzat ileterek kitabında anlattığı nakşbendiyye silsilesini bu şekilde tashih etme dileğimi belirtme fırsatım oldu.

KAYNAKLAR:

 

1. Ahmed Yesevi, Divân-ı Hikmet, Yay. Haz. Dr. Hayati Bice, TDV yayını; (Genişletilmiş 5. Baskı), Ankara, 2009.
2. Eraslan, Prof.Dr. Kemal, Divân-ı Hikmet’ten Seçmeler, Kültür Bak. Yay., Ankara, 1983.
3. Köprülü, Prof.Dr. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, DİB Yay. , Ankara, 1966.
4. Hazinî, Cevâhirü’l-Ebrâr Min Emvâci’l-Bihâr, Yay.Haz. Prof. Dr.. Cihan Okuyucu, Kayseri,1993.
5. Bice, Dr. Hayati, İşaret Taşları, İnsan Yay., İstanbul, 2006.
6. Nurmuhammedoğlu Na’im-Bek, Hoca Ahmed Yesevî Türbesi, Haz.Dr. Hayati Bice, 1.baskı: Kültür Bak. Yay., Ankara 1991, 2. Baskı:Türk-Eximbank Ankara,1993 .
7. Evliya Çelebi Seyahatnamesi; Yay. Haz. Orhan Şaik Gökyay ;Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu – Dizini;Yapı-Kredi Yay.; İstanbul-1996.
8. Mevlana Ali İbn Hüseyn Sâfi, Reşahat min Aynül-Hayat, Çev. Necip Fazıl Kısakürek, b.d Yay., İstanbul 1998.
9. Yusuf Hemedanî ; Hayat Nedir?, Haz.Dr. Necdet Tosun, İnsan Yay. İstanbul,1993.
10. Mir’atü’l-Kulûb, Dr. Necdet Tosun, İLAM dergisi ayrı basım, İstanbul, 1999.

11. Kabbani, Hisham, Naqshbandi Sufi Way, KAZI Publication, Newyork, 1995.

(*) Bu yazı Türk Edebiyatı dergisinde yayınlanmıştır. (2009)