Hayati BİCE: “Tanrı’nın Uçmağı”nda  Yesevî Dervişleri

“Tanrı’nın Uçmağı”nda  Yesevî Dervişleri

Dr. Hayati Bice

İlk Yayını: 3 Ekim 2005

Yesevi’nin “Tengri”si başlıklı bir önceki yazım, alışıldık şablonları zorladığı için değişik yankıları oldu. Yesevi’nin Türkçe kelimelerle kurduğu manevi evrenin önemli direklerinden “Uçmak” kelimesi ve Yesevi Hikmetleri’nde kullanımı (1) ile konuya devam etmek istiyorum. Bu notların internette de olsa gelecek nesillere intikali ile tarihi bir görevi yerine getirmekte olduğumuza inanıyorum.

Uçmak kelimesi bugünkü Türkiye’de gündelik dilimizde Tanrı kelimesi kadar kullanılmamakla beraber literatüre girmiş olan ve Divan-ı Hikmet’teki bir çok şiirde de yer verilmiş güzel bir kelimedir. Ruhu kuşa benzeten Türk tasavvuf geleneğinin Cennet anlamında kullandığı kelimeyi “Uçmak” olarak seslendirmesi de bence etimolojik açıdan anlamlıdır.

Önce Divân-ı Lügati’t-Türk’te Kaşgarlı Mahmud’un “Uçmak” kelimesini “Cennet” karşılığı ile çevirdiğini kaydedelim. (2) 

Hoca Ahmed Yesevi’ye atfedilen ve “Hikmet” olarak adlandırılan şiirleri bir araya getiren Divan-ı Hikmet’in orijinal metninde yer alan ve “Cennet” ismine karşılık olarak kullanılan “ Uçmak ” kelimesinin geçtiği hikmetler aşağıda bir arada gösterilmektedir.(3)

Burada dikkat çeken bir nokta   bu mısralarda “uçmak” kelimesinin bazen “uçmah” daha çok da “uçmağ” olarak iki ayrı imla ile daha yazılmış olmasıdır. Bir diğer nokta ise hikmetlerde “Cennet” kelimesi yanında Kur’an-ı Kerim’deki “Cennet” kavramıyla ilintili  “Firdevs, İlliyyîn” gibi bazı özel isimlerin de Kur’an-ı Kerim’de belirtildiği şekilde Gök Türkçe “Uçmak” isminin alternatifleri olarak hikmetlerde yer alışıdır. Bir hikmette de “cennet” anlamında Farsca “behişt” kelimesine yer verilmiştir.

Kıta başlarındaki rakamlar “ Uçmak ” kelimesinin geçtiği 12 hikmetin  Dr. Hayati Bice tarafından hazırlanan ve Türkiye Diyanet Vakfı yayınları arasında yayınlanan Divan-ı Hikmet neşrindeki sıra numarasını göstermektedir.(4)

2

Cenâzesin okup yerdin köterdiler

Bir fursatda Uçmak içre yetkürdiler

Rûhın alup İlliyyînge kirgizdiler

Ol sebebdin altmış üçde kirdim yerge

20

Sübhân İgem bir katre mey kılsa inâm

Zıkr-i sırnı ayta ayta kılsam tamâm

Hur u ğılmân cümle melek anga gulâm

Uçmak içre harîr tonlar biçer dostlar

 

35

Alem barı Uçmak bolsa cümle hûrlar karşı kelse

Allah menge ruzı kılsa menge sen ok kereksen

 

Uçmak kirem cevlân kılam ne hurlarğa nazar kılam

Anı munı men ne kılam menge sen ok kereksen

 

39

Her kim senge sığınur tamuğdın ol kutulur

Uçmak sarı ulanur ya Mustafa Muhammed

46

Duşenbe kün Hak Mustafa dünya koydı

Hakk Te’âlâ fermânığa boyun sundı

İbn Abbâs suvnı kuydı, Ali yuvdı

Uçmak içre hülle tonın kiymek üçün

66

Kul Hace Ahmed zâhid bolub mescid kirsem

Hâb-ı ğaflet haram kılıb kâim bolsam

Lebh alıb kıyâmetdin korkub varsam

Uçmak içre hur u ğılman kuçar mukin?

 

 

99

Mü’min kullar sâdıklar sıdkı birle turğanlar

Dünyâlığın sarf etip Uçmak hûrın kuçmışlar

 

104

Şeriatda mürşid bolğan garib kullar

Şeriatdın alar menzil alur bolğay

Namâzığa şuru kılgan mü’min kullar

Uçmak üyin ümid tutub turur bolğay

…

Hoş devletdür vilayetde padşah bolsa

Adil bolub bir mü’minni kadı kılsa

Oşal kadı barça halknı râzı kılsa

Râzılıkdın Uçmak üyin alur bolğay

 

108

Kul Hâce Ahmed âşık bolsang cândın keçgil

Andın songra şevk şarâbın toya içgil

Günâhıngnı sebük kılıp munda uçgil

Aşıkları Uçmak içre uçar ermiş

 

135

Ol makâmnı bildürgeni rehber kerek

Tarikatnı pişeside safder kerek

Uşbu yolnı zabt eylegen server kerek

Andağ mürşid Uçmak mülkin tayrân kılur

…

Didâr tilep terk eyleseng mâ-sivânı

Ölmez burun vücudıngnı eyle fâni

“Ve enhârun min aselin musaffa”nı

Uçmağını hâs kulığa ihsân kılur

 

141

Tevbe kılıp Hakk’a yanğan âşıklarğa

Uçmak içre tört arığda şerbeti bar

Tevbe kılmay Hakka yanmağan gafillerge

Tar lahedde katığ azâb hasreti bar

 

Uçmak mülkin uman kullar tevbe kılsun

Tevbe kılıp hazretige yavuk bolsun

Hûr u kusûr ğılman vildân hâdim bolsun

Elvân elvân kiyer teşrif  hil’atı bar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

___________________________________________

(1)  Kaşgarlı Mahmud, Divân-ı Lügati’t-Türk, “Tengri” s.551  Kabalcı Yayınevi, Mayıs 2005 – İstanbul.

(2) Kaşgarlı Mahmud, Divân-ı Lügati’t-Türk, “uçmaq” , s. 613,  Kabalcı Yayınevi, Mayıs 2005 – İstanbul.

(3)Ahmed Yesevi, Divan-ı Hikmet , Yayına Hazırlayan : Dr. Hayati Bice ; T. Diyanet Vakfı yayınları, 11. Baskı, 2022- Ankara.

(4) Kıta başlarındaki rakamlar Uçmak kelimesinin geçtiği 12 hikmetin  Dr. Hayati Bice tarafından hazırlanan ve Türkiye Diyanet Vakfı yayınları arasında yayınlanan Divan-ı Hikmet neşrindeki sıra numarasını göstermektedir. Hikmetler nakledilirken lüzumsuz tartışmaları peşinen önlemek kaygısıyla şiirlerin orijinal metinleri verilmiştir.