Kurtuluş Savaşı’nın Manevî Cephesi

Kurtuluş Savaşı’nın Manevî Başbuğları 

-Yurt Semâlarında Ayyıldızlı Bayrağı Ezanlarla Dalgalandıran Kutlu Nesil-

Dr. Hayati BİCE

Osmanlı İmparatorluğu’nun I. Dünya Savaşı’nın mağlubu ilân edilerek galibler tarafından dayatılan Sevr anlaşması ile paramparça edilmesi hesaplanan Anadolu topraklarında başlayan düşman istilasına karşı Türk halkını uyandıran ve direnişe geçiren maneviyat ordusunun zafere ulaşılmasındaki yerini anlamak için Millî Mücadele’ye destek veren İslâm âlimlerinin hatırlamak gerekir. Türkiye’de ayyıldızlı bayrak altında bağımsız bir ülkenin vatandaşları olarak yaşayabilmemizi borçlu olduğumuz bu mübarek insanları saygı ile yâd etmek ve hatırlarına saygı göstererek yaşatmak her Türk evlâdının görevidir.

Mücahid Âlimlerden Örnek Bazı İsimler:

“Ankara Fetvası” diye bilinen ve TBMM’nin meşruiyetini onaylayan fetvayı veren Ankara Müftüsü Mehmed Rıfat (Börekçi) Efendi, 15 Mayıs 1919 günü Denizli’de düzenlediği miting ile Ege bölgesinde Yunan işgaline karşı oluşan direniş cephesine öncülük eden Denizli Müftüsü Ahmed Hulusi Efendi de İstiklal Savaşı’nın unutulmaz ve haklarında en çok yayın yapılan iki ismidir.

Mustafa Kemal’in Anadolu temaslarının başlangıcından desteklerini açıklayan ve henüz hiçbirşey ortada yokken kendisine “Amasya emrinizdedir” güvencesini veren Amasya Müftüsü Hacı Tevfik Efendi veAbdurrahman Kamil Efendi İstiklal Savaşı’nın iyi bilinen din adamı nitelikli destekçileridir. 22 Haziran 1919’da yayınlanan ve Misak-ı Millî’ye esas alınan Amasya Tamimi’nin hazırlanmasında bu kayıtsız şartsız desteğin sağladığı moralin katkısı vardır.

İzmir valisinin Yunan işgaline karşı direnilmemesi telkinine şiddetle karşı çıkan İzmir Müftüsü Rahmetullah Efendi,  gönüllülerden oluşan ve Demiralay diye adlandırdığı birliklerin kurucusu Isparta’lı Hafız İbrahim Efendi ile benzer şekilde teşkil ettiği ve Çelikalay adını verdiği birlikleri teşkil edenAfyonkarahisar’lı  Hoca İsmail Şükrü de Kurtuluş Savaşı’nın destekçileri arasında din adamı olarak bilinen isimlerindendir.

Benzer şekilde Denizli’nin Sarayköy ilçe Müftüsü Ahmed Şükrü Efendi, Çal ilçe Müftüsü Ahmed İzzet (Çalgüner) Efendi Denizli mitinginden sonra düzenledikleri toplantılarla “Yunan kâfirinin hâkim olduğu yerde Cuma namazı kılınamayacağı”nı haykırarak halkın bilincini harekete geçirmişlerdir. Acıpayam MüftüleriHasan (Tokcan) Efendi ile Mehmed Arif Akşit Efendi, Tavas Müftüsü Cennetzade Tahir Efendi de bölgelerinde işgale direnişi başlatan isimlerdir. Çal Müftüsü Ahmed İzzet (Çalgüner) Efendi ile Acıpayam Müftüsü Hasan (Tokcan) Efendi sadece halkı uyandırmağa çalışmakla kalmayıp; kendi ilçelerinden topladıkları yüzlerce gönüllü ile Aydın-Köşk cephesinde Yunan ile bizzat çarpışmaya giren yiğit mücahidlerdir.

İzmir’in işgalinden sonra Manisa Müftüsü Âlim Efendi, Kırkağaç Müftüsü Hacı Rıfat Efendi, Burhaniye Müftüsü Mehmed Muhip Efendi, Edremit Müftüsü Hafız Cemal Efendi, Tire Müftüsü Sunullah Efendi,Yunan işgaline direnerek cihad etmenin farz olduğunu ilan ettiler. Manisa’daki çalışmaları ile Yunanlıları rahatsız ederek cihad fetvası yüzünden idama mahkûm edilen Âlim Efendi, Manisa’dan Balıkesir’e geçerek milli direniş çalışmalarına orada devam edecektir.

Aydın halkının direnişe katılmasını sağlamak için Çine kuvvâ-yı milliyesini kuran Hatip Hacı Süleyman Efendi, Aydın’da kuvvâ-yı milliye fahri müftüsü olarak cephelerde görev alan Esad (İleri) Efendi ile Nazilli’de Demirci Mehmed Efe’nin Milli Mücadele lehinde hizmete katılmasında etkili olan Müderris Hacı Süleyman Efendi de minnetle anılmalıdır.

Balıkesir’den millî mücadeleye omuz veren diğer din adamları Balıkesir Müftüsü Hacı Ahmed Efendi,Müderris Abdulgafur Efendi, ünlü Kur’an müfessiri  Hasan Basri (Çantay), Edremit Müftüsü Cemal Efendi, Biga Müftüsü Hamdi Efendi, Balya Müftüsü Hüseyin Efendi, 1920 Nisan’ında Anzavur’un adamlarınca şehid edilen Gönen Müftüsü Şevket Efendi, Bandırma Müftüsü Hakkı Efendi, İvrindili Hafız Hamid Efendi, Fart kasabasından Müderris İbrahim Efendi’dir.

Ege bölgesinde Kuvvâ-yı Milliye destekçisi isimler arasında Tire Müftüsü Sunullah Efendi, Uşak Müftüleriİbrahim (Tahtakılıç)Efendi ve Ali Rıza Efendi, Eşme Müftüsü Nazif Efendi, Turgutlu Müftüsü Hasan Basri Efendi, Demirci Müftüsü İsmail Hakkı Efendi, Soma eski Müftüsü Osman Efendi, Salihli MüftüsüMehmed Lütfi Efendi, Kırkağaç Müftüsü Hacı Rıfat Efendi, Bakırlı Hafız Hüseyin Efendi, Manisa Müderrislerinden Hacı Hilmi Efendi, Âlim Efendi’nin görevden alınması üzerine yerine müftü olanAbdülhamid Efendi de anılması gereken isimlerdir. Bu isimlerden Hacı Hilmi Efendi ile Hacı Rıfat Efendi, cephede savaşırken Yunan’a esir düşerlerken Bilecik Müftüsü Mehmed Nuri Efendi 1921 Nisan’ında Yunanlılara tarafından şehid edilmiştir.

Bu isimler dışında aslında bir müderris veya müftü olmamak ile birlikte İslâm kültürüne vâkıf İstiklâl Marşı şairi Mehmed Âkif Ersoy gibi birçok aydın da Millî Mücadele’nin desteklenmesi için camilerde vaazlar vererek halkın istiklâl mücadelesine katılmasında etkin olmuşlardır.

İllere Göre Millî Mücadele Önderi Din Âlimleri

Aşağıdaki liste il-il incelenirse Edirne’den Hakkâri’ye ülkenin dört bir bucağından din âlimi isimlerin Millî Mücadeleye destek verdikleri görülür.[1]

Bu listenin birçok eksiği olduğu da düşünülürse zafere ulaşılmasında İslâm âlimlerinin Kuvvâ-yı Milliye’ye verdiği desteğin önemi ortaya çıkar.

Adana: Müftü Hüsnü Efendi, Müderris Abdullah Faik (Çopuroğlu), Kozan Müftüsü Çamurzade Hafız Osman Efendi, Bahçe Müftüsü Abdülmecid Efendi, Osmaniye Müftüsü Yusuf Ziya Efendi, Karaisalı Müftüsü Mehmed (Aldatmaz) Efendi.

Afyon Karahisar: Müftü Hüseyin (Bayık) Efendi, Müderris İsmail Şükrü (Çelikalay), Mehmed Şükrü Efendi, Nebil Efendi, Gevikzade Hacı Hafız Efendi ve Müderris Bolvadinli Yunuszade Ahmed Vehbi Efendi.

Ağrı: Müderris İbrahim Efendi ve Abdülkadir Efendi.

Aksaray: Müftü İbrahim Efendi,

Amasya: Müftü Hacı Tevfik Efendi, Vaiz Abdurrahman Kamil Efendi, Gümüşhacıköy Müftüsü Ali Rıza Efendi, Müderris Hoca Bahaeddin Efendi ve Hacı Mustafa Tevfik Efendi.

Ankara: Müftü Mehmed Rifat (Börekçi), Hacı Bayram Veli Şeyhi Şemseddin Efendi, Müderris Hacı Atıf Efendi, Beynamlı Mustafa Efendi, Medreseler Müdürü Hoca Tahsin Efendi, Aslanhane Camii İmam-Hatibi Ahmed Efendi, Müderris Hacı Süleyman Efendi, Müderris Abidin Efendi, Müderris Abdullah Hilmi Efendi.

Antalya: Müftü Yusuf Talat Efendi, Müderris Rasih (Kaplan), Hacı Hatip Osman Efendi ve Çil Ahmed Efendi.

Artvin: Müftü Ahmed Fevzi Efendi.

Aydın: Müftü Esad (İleri) Efendi, Hatip Hacı Süleyman Efendi, Müderris Hacı Süleyman Efendi.

Balıkesir: Müftü Hacı Ahmed Efendi, Müderris Abdulgafur Efendi, Hasan Basri (Çantay), Edremit Müftüsü Cemal Efendi, Biga Müftüsü Hamdi Efendi, İvrindili Hafız Hamid Efendi, İbrahim Efendi, Balya Müftüsü Hüseyin Efendi, Gönen Müftüsü Şevket Efendi, Bandırma Müftüsü Hakkı Efendi.

Bartın: Müftü Hacı Mehmed Rıfat Efendi.

Bayburt: Müftü Fahreddin Efendi.

Bilecik: Müftü Mehmed Nuri Efendi.
Bingöl: Müderris Fikri Efendi,

Bitlis: Müftü Abdülmecid Efendi,

Bolu: Müftü Hafız Ahmed Tayyar Efendi ve Müderris Mehmed Sıtkı Efendi.

Burdur: Müderris Hatipzade Mehmed Efendi ve Müftü Halil Efendi.

Bursa: Müftü Ahmed Hamdi Efendi, Şeyh Şerafeddin Dağıstanî, Şeyh Servet (Akdağ) Efendi, Şeyh Hacı Ahmed Efendi, Karacabey Müftüsü Mustafa Fehmi Efendi, Gemlik Müftüsü Ahmed Vasfi Efendi, Mudanya Müftüsü Mehmed Niyazi Efendi, Müderris Hacı Yusuf Efendi, Ömer Kamil Efendi, Hacı Sadık Efendi, Abdullah Efendi, Mehmed Kamil Efendi, Ali Rıza Efendi ve Mustafa Kamil Efendi.

Çankırı: Müftü Ata Efendi, Şeyh Hacı Ahmed Efendi ve Mehmed Tevfik Efendi.

Çorum: Müftü Ali Efendi, Müderris Kazım Efendi, Şeyh Hacı Ahmed Efendi ve İskilip Müftüsü İsmail Hakkı Efendi.

Denizli: Müftü Ahmed Hulusi Efendi, Sarayköy Müftüsü Ahmed Şükrü Efendi, Çal Müftüsü Ahmed İzzet (Çalgüner), Acıpayam Müftüsü Hasan (Tokcan), Acıpayam Müftüsü Mehmed Arif (Akşit), Tavas Müftüsü Cennetzade Tahir Efendi.

Diyarbakır: Müftü İbrahim Efendi ve Abdülhamid Efendi.

Edirne: Müftü Mestan Efendi ve Saray Müftüsü Ahmed Efendi, Keşan Müftüsü Raşid Efendi ve Şarköy Müftüsü Âsım Efendi.

Elazığ: Müftü Halil Efendi, Mahmut Efendi, Müderris Muhiddin Efendi ve Mustafa Şükrü Efendi.

Erzincan: Müftü Osman Fevzi Efendi, Şeyh Fevzi Efendi ve İliç Müftüsü Şevki Efendi.

Erzurum: Kadı Hoca Raif Efendi, Müftü Sadık Efendi, Kadı Hurşit Efendi, İspir Müftüsü Ahmed Efendi, Oltu Müftüsü Mehmed Sadık Efendi, Müderris Emin Efendi, Yakup Efendi ve Alay Müftüsü Nusret  Efendi.

Eskişehir: Müftü Salih Efendi, Müderris Veli Efendi, Abdullah Azmi Efendi ve Sivrihisar Müftüsü Mehmed Ali Niyazi Efendi.

(Gazi) Antep: Müftü Rıfat Efendi, İmam-Hatip Kazım Efendi, Mehmed Efendi, Abdülkadir Efendi ve Müezzin-Kayyım Ahmed Efendi.

Giresun: Müftü Ali Fikri Efendi, Alizade İmam Hasan Efendi, Görele Müftüsü Şevki Efendi ve Tirebolu Müftüsü Ahmed Necmeddin Efendi.
Gümüşhane: Müftü Mehmed Fevzi, Müderris Mustafa Efendi, Azmi Efendi ve Şiran Müftüsü Hasan Efendi.

Hakkâri: Müftü Ziyaeddin Efendi.

Isparta: Müftü Hüseyin Hüsnü Efendi, Müderris Hafız İbrahim (Demiralay), Şeyh Ali Efendi, Müderris Şerif Efendi, Eğridir Müftüsü Hüseyin Hüsnü Efendi, Yalvaç Müftüsü Hüseyin Efendi, Uluborlu Müftüsü Tahir Efendi, Şarkîkaraağaç Müftüsü Ahmed (Bilgiç) Efendi, Sütçüler ilçesinden Müderris İsmail Efendi.

İstanbul: Özbekler Dergahı Şeyhi Şeyh Ata Efendi, Hatuniye Dergahı Şeyhi Saadeddin Ceylan Efendi, Vaiz Cemal Öğüt Efendi.

İzmir: Müftü Rahmetullah Efendi, Tire Müftüsü Sunullah Efendi.

(Kahraman) Maraş: Mehmed Alparslan Efendi (Vezir Hoca), Hoca Hasan Rafet Seçkin ve Hoca Ali Sezai Kurtaran Efendi.

Kars: Müftü Ali Rıza Efendi, Müderris Ahmed Nuri Efendi.

Kastamonu: Müftü Salih Efendi, Müderris Şemsizade Ziyaeddin Efendi ve İnebolu Müftüsü Ahmed Hamdi Efendi.

Kayseri: Müftü Nuh Efendi, Remzi Efendi ve Müderris Mehmed Âlim Efendi.

Kırşehir: Müftü Halil Efendi, Müfit Efendi, Cemaleddin Çelebi, Niyazi Baba ve Çiçekdağı Müftüsü Hayrullah Efendi.

Kilis: Müderris Abdurrahman Lami Efendi.

Kocaeli (İzmit): Halil Molla, Rıfat Hoca, Osman Nuri Efendi, Hafız Eşref Efendi, Kara Hafız Maksut, İmam Mehmed Ali Efendi,

Konya: Mevlânâ Asitanesi postnişini Şeyh Abdulhalim Çelebi, Müderris Ali Kemalî Efendi, Mehmed Vehbi Efendi, Müftü Ömer Vehbi Efendi.

Kütahya: Müftü Fevzi Efendi, Müderris İbrahim Efendi, Mazlumzade Hafız Hasan Efendi, Hacı Musazade Hafız Mehmed Efendi, Simav Müftüsü Mehmed Akif Efendi, Soma eski Müftüsü Osman Efendi, Bakırlı Hafız Hüseyin Efendi.

Malatya: Müderris Tortumluzade Hacı Hafız Mustafa Efendi ve Mustafa Fevzi Efendi.
Manisa: Müftü Âlim Efendi, Müftü Abdülhamid Efendi, Kırkağaç Müftüsü Hacı Rıfat Efendi, Burhaniye Müftüsü Mehmed Muhip Efendi, Edremit Müftüsü Hafız Cemal Efendi, Demirci Müftüsü İsmail Hakkı Efendi, Salihli Müftüsü Mehmed Lütfi Efendi, Turgutlu Müftüsü Hasan Basri Efendi, Müderris Hacı Hilmi Efendi

Mardin: Müftü Hüseyin Efendi ve Müderris Hasan Tahsin Efendi.

Mersin (İçel): Hocazade Emin Efendi, Tarsus Kadısı Ali Sabri Efendi, Müderris Naim Efendi, Ali Rıza Efendi, Mut Müftüsü Mustafa Kazım Efendi ve Silifke Müftüsü Ali Efendi.

Muş: Müftü Hasan Kamil Efendi ve Müderris İlyas Sami Efendi.

Nevşehir: Müftü Süleyman Efendi.

Niğde: Müftü Mustafa Hilmi Efendi, Müderris Abidin Efendi.

Ordu: Müftü Ahmed İlhami Efendi.

Rize: Müftü Mehmed Hulusi Efendi, Müderris İbrahim Şevki Efendi, Şeyh İlyas Efendi ve Mataracızade Mehmed Şükrü Efendi.

Sakarya: Geyveli Hafız Fuat Çelebi Efendi ve Hoca Bekir Efendi.

Samsun: Müftü Vekili Yusuf Bahri Efendi, Müderris Adil Efendi ve Ömerzade Hoca Hasan Efendi.

Siirt: Müftü Halil Hulki Efendi, Salih Efendi, Müderris Hoca Ömer Efendi.

Sinop: Müftü Salih Efendi, İbrahim Hilmi ve Boyabat Müftüsü Ahmed Şükrü Efendi.

Sivas: Müftü Abdulgafur Efendi, Kadı Hasbi Efendi ve Müderris Mustafa Taki Efendi.

(Şanlı)Urfa: Müftü Hasan Hüsnü Efendi, Şeyh Saffet (Yetkin), Siverek Müftüsü Osman Efendi ve Müderris Âlim Asım Efendi.
Tokat: Müftü Katipzade Hacı Mustafa Efendi, Hoca Fehmi Efendi, Tokat Müftü Yardımcısı Ömer Efendi ve Hafız Mehmed Efendi.

Trabzon: Müftü Mahmud İmadeddin Efendi, Ahmed Mahir Efendi, Akçaabat Müftüsü Mehmed İzzet Efendi, Maçka Müftüsü Mehmed Kamil Efendi, Müderris İbrahim Cûdi Efendi ve Müderris Hatipzade Emin Efendi,

Uşak: Müftü İbrahim (Tahtakılıç), Müftü Ali Rıza Efendi, Eşme Müftüsü Nazif Efendi.

Van: Müftü Hasan Efendi, Müderris Abdülhakim Efendi ve Sıddık Efendi.

Yozgat: Müftü Mehmed Hulusi Efendi, Kadı Halil Hilmi Efendi, Müderris Hasan Efendi ve Boğazlıyan Müftüsü Abdullah Efendi.

Zonguldak: Müftü İbrahim Efendi, Devrek Müftüsü ve Kadısı Abdullah Sabri Efendi, Mehmed Tahir Efendi, Ereğli Müftüsü Mehmed Efendi, Müderris Nimet Efendi ve Safranbolu Müftüsü Said Efendi.

***

Kurtuluş Savaşı’nın manevi desteğini, temin eden din adamlarının rolünü anlamak için 23 Nisan 1920’de teşekkül eden ve Kurutuluş Savaşı’nı yürüttüğü için “Gazi Meclis” olarak da adlandırılan ilk TBMM’nin milletvekili kadrosundaki din adamlarının listesine bakmak dahi yeterlidir. Bu milletvekillerinden birçoğu yukarıdaki listede isimleri yer alan kahramanlardır.
Ruhları şâd olsun…

—————————————–
İletişim: atahayati@gmail.com
[1] Prof. Dr. Ali Sarıkoyuncu, Millî Mücadelede Din Adamları, DİB Yayınları, Ankara-2007.