‘Ziya Gökalp Kini’ni Din Yapanlar

Yeni Düşünce yeniden yayın hayatına başladığında, çıkan ilk sayıya “Ziya Gökalp’in Büstü ve Fikirleri” başlıklı bir yazımla katkıda bulunmuştum. Bu yazı, Ziya Gökalp’in Diyarbakır’ın ortasındaki bir parkta bulunan büstünün 12 Kasım 2013 tarihinde tahribi üzerine yazılmıştı.
Aradan bir yıl geçmeden bu defa Gökalp’in Diyarbakır’da müzeye dönüştürülen evinin kundaklanarak yağmalandığı haberi geldi, yüreğimize oturdu. Neydi bu dinmek bilmeyen Gökalp düşmanlığının nedeni?
Elbette, bir fikir adamı olarak yazdıkları, özellikle de Türkçülüğün Esasları kitabını yazması ve ‘dünyanın bütün Türkleri’nin ‘Türk olma bilinci’ ile yaşamağa, böylece Türklük duygusunu yaşatmağa davet eden yazıları idi.

Ülkemizde yeni bir kaos döneminin başlaması için ateşlenen sokaklardan, yakılan-yıkılan şehirlerden Ziya Gökalp Müzesi’ne düşen ateş, resmi açıklamaya şöyle yansımıştı:

“Müdürlüğümüze bağlı, İlimiz Sur İlçesi Ziya Gökalp Mahallesi, Gökalp Sokakta bulunan Ziya Gökalp Müzesinde, 07.10.2014 tarihinde tahmini olarak 19.25-22.00 saatleri arasında yaklaşık 60-70 kişilik bir grup, avlunun kapısını kırarak içeri girmişler ve güvenlik odasının kapısına 3 adet ses bombası atmışlardır. Güvenlik görevlisini etkisiz hale getirdikten sonra müze binası yanıcı maddeler kullanılarak ateşe verilmiştir. 08.10.2014 tarihinde saat 08.00’de olay yerinde yapılan incelemede, Ziya Gökalp’ın özel eşyalarının bulunduğu bölümlerin büyük oranda tahrip edildiği; müzede sergilenen on dört envanterli eserin çalındığı; bina ve içerisindeki kitapların tamamen tahrip edildiği tespit edilmiştir”.

Bu Ziya Gökalp’in manevî şahsiyetine yapılan ilk saldırı değildir; -ne yazık ki- bu gidişle sonuncusu da olmayacaktır. 1919’da İstanbul’u işgal eden İngiliz İşgal Komutanlığı tarafından tutuklandı; dört ay tutuklu kaldıktan sonra işgal güçlerinin oluşturduğu mahkemede, 1915’deki Ermeni mukatelesi bahanesi ile yargılandı; sürgüne mahkûm edildi. Ali Kemal adlı gazeteci, Malta’ya sürülen Türk milliyetçileri arasında bulunan Gökalp’in arkasından, Kürt olduğu iddiasıyla bir karalama kampanyası başlattı. Bu hainâne saldırıdan haberdâr olan Gökalp, Ali Kemal’in şahsında, kendisini aile köklerinden hareketle Türklük çerçevesi dışına çıkmak isteyenlere şu abidevî şiiri ile yanıt verdi:

Ben “Türk’üm” diyorsun, sen Türk değilsin.
Ve” İslâm’ım” diyorsun, değilsin İslâm!
Ben, ne ırkım için senden vesika,
Ne de dinim için istedim ilâm!

Türklüğe çalıştım sırf zevkim için,
Ummadım bu işten asla mükâfat!
Bu yüzden bin türlü felâket çektim,
Hiç bir ân esefle demedim: Heyhat!

Hattâ, ben olsaydım Kürt, Arap, Çerkes,
İlk gâyem olurdu Türk milliyeti.
Çünkü Türk kuvvetli olursa, mutlak,
Kurtarır her İslâm olan milleti.

Türk olsam, olmasam, ben Türk dostuyum.
Türk olsan, olmasan, sen Türk düşmanı.
Çünkü benim gayem, Türk’ü yaşatmak,
Seninki öldürmek, her yaşatanı!

Türklük hem mefkûrem, hem de kanımdır;
Sırtımdan alınmaz, çünkü kürk değil!
Türklük hâdimine “Türk değil” diyen.
Soyca Türk olsa, da, ‘piç’tir Türk değil…

Kendi ifadesi ile ‘Türklük için çalışmak’ yüzünden başına gelmedik ‘felâket’ kalmadığı halde bunu, hayatının ‘zevk’i haline getirdiğini haykıran Ziya Gökalp, bugün de yazdıkları ile hem Türk’e; hem de kendisini Kürt sayan ama Türklük düşmanlarının kuklası olmamış bütün kökenlerden ülkemiz insanlarına ışık tutmağa devam ediyor. Yazımın başında, bölücülerin ‘Ziya Gökalp kini’nin nedenini sormuştum değil mi? Kendi kendimi kınayayım: Türklük için çalışmaktan daha büyük suç olur mu?

(Ziya Gökalp’e kara çalmağa kalkışan ve Ermeni yanlısı yazılarından dolayı ‘Artin Kemal’ olarak tanınan Ali Kemal adlı adamın âkıbetini merak edenler, bir araştırsınlar bakalım; adını “hayırla anan bir Allah kulu” var mıdır? Bir bakın, kurucularından olduğu İngiliz Muhipleri Cemiyeti’nin güncel versiyonlarından birisinde, ya da İngiliz eşinden gelen torunları arasında belki bir tane kalmıştır!..)

O halde önceki yazımda altını çizdiğim üzere, Ziya Gökalp eserlerini tekrar tekrar okuyalım tartışalım.
Önce büstünün tahrip edilmesi, şimdi de anısını yaşatmak üzere müze haline getirilen doğup büyüdüğü şehirdeki baba ocağı ile yüreklerimiz yakan Gökalp’in ruhunu şad edecek olan da budur. Bu şekilde O’nun amel defterinin baha biçilmez bir sadaka-i cariye ile zenginleşeceği de bilinmelidir. Bunun için dünyanın neresinde olursanız olun, Ülkücü Yazarlar Derneği (ÜLKÜ-YAZ) olarak hizmete sunduğumuz ulkucubellek.com sitesindeki Ziya Gökalp Külliyatı elinizin altındadır.
Hadi o zaman birlikte başlayalım önce Gökalp’i anlamaya, sonra da O’nun ülkülerini gerçekleştirmek için var gücümüzle çalışmağa:

Birinci Ders: Türk-Oğuz Birliği nasıl kurulur?
Kaynak: Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları.

(*) Bu yazı Yeni Düşünce dergisinde yayınlanmıştır.

“İbrahim (A.S.)’in  Milleti”

Dr. Hayati BİCE 

Son zamanlarda gündemde önemli bir yer tutan “kimlik” tartışmalarında yer yer “ümmet-millet-ulus” kavramlarını eksen alan tartışmalar da yaşandı. Bu tartışmalar sırasında Kur’ani bir kavram olarak “millet-i İbrahim” (=İbrahim milleti) tanımına da değinildi.

“Millet” üzerindeki tartışma gündelik siyasi çekişmelere konu olan her alanda olduğu gibi sabun köpüğü gibi kaybolmağa yüz tutmuşken bu konuda fikir sahibi olmak isteyen “muhakkik okur” için “İbrahim milleti” kavramının Kur’an-ı Hakîm’de geçtiği ayetleri ve bu ayetlerde terime verilen anlamı ve daha sonra da ‘yaşayan’ Türkçe’de bu kelimenin nasıl  bir anlam kaymasına uğrayarak tedavül ettiğini  ele almak istiyorum.

 Öncelikle millet-i İbrahim  teriminin geçtiği Kur’an-ı Hakîm ayetlerini toplu olarak verelim: (Ayet mealleri Elmalılı M. Hamdi Yazır’a aittir.  Bkz. Elmalılı M. Hamdi Yazır Meali, Huzur Yay. Neşri,1996-İstanbul)

 Bakara; 130. İbrahim’in milletinden, kendine kıyandan başka kim yüz çevirir? Gerçek şu ki, Biz onu dünyada seçkin birisi yaptık, ahirette de hiç şüphe yok ki o iyiler arasındadır.

 Bakara; 135. Bir de: “yahudi veya hıristiyan olunuz ki, hidayet bulasınız” dediler. De ki: “Hayır, biz bir tek Allah’a inanan İbrahim’in dinindeyiz ki, o hiç bir zaman Allah’a ortak koşanlardan olmadı.”

 Ali İmran; 95. De ki: “Allah doğru söylemiştir. O halde Hakka tapan bir hanif olarak İbrahim’in dinine uyun; o hiçbir zaman Allah’a ortak koşanlardan olmadı.

 Nisa; 125. Din bakımından o kimseden daha iyi kimdir ki, özü iyi olarak yüzünü İslam ve Allah’a tutmuş ve muvahhid olarak İbrahim’in dinine uymuştur. Allah ki, İbrahim’i dost edinmişti.

 Enam; 161. De ki: “Beni Rabbim, şüphesiz dosdoğru bir yola, gerçek ve daima ayakta olan bir dine, başka dinlerden sıyrılıp yalnız hakka yönelen İbrahim’in tertemiz dinine iletti. O, hiçbir zaman Allah’a ortak koşanlardan olmadı.

 Yusuf; 38. Ve atalarım İbrahim, İshak ve Ya’kub’un dinine uydum. Bizim Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamız olamaz. Bu, Allah’ın bize ve insanlara bir lütfudur, fakat insanların çoğu şükretmezler.

 Nahl; 123. Sonra da sana: “Hakperest (hanif) olarak İbrahim’in dinine tabi ol! O, hiçbir zaman Allah’a ortak koşanlardan olmadı.” diye vahyettik.

 Hacc; 78. Allah uğrunda gerektiği gibi cihad edin! Sizi O seçti, üzerinize dinde hiçbir zorluk da yükletmedi. Haydi babanız İbrahim’in milletine! Bundan önce ve bunda(Kur’an’da) size müslüman adını o Allah verdi ki peygamber size şahid olsun, siz de bütün insanlara şahidler olasınız. Şu halde namazı kılın, zekatı verin ve Allah’a sıkı tutunun ki, sahibiniz O’dur. Artık O ne güzel bir sahip, ne güzel bir yardımcıdır.

 Bu ayetlerden açıkça anlaşılmaktadır ki Kur’an-ı Hakîm’de “millet-i İbrahim” tamlamasındaki “millet” kelimesi “din,inanç” anlamında inzal olunmuştur. Zaten Kur’an-ı Hakîm’de İbrahim’e atfedilmeden tek başına  kullanılan “millet” kelimelerinde de aynı anlam mündemiçtir. (Kur’an-ı Hakîm’de daha az sayıda olan ancak yine din-inanç anlamındaki  bu münferit “millet” kelimesi kullanımlarına işaret ederek geçiyorum.)

 “İbrahim Milleti” kavramının yer aldığı ayetlerden özellikle Yusuf suresinde 37-38. ayetlerdeki “millet” kelimesi kullanımı manidardır. Yusuf suresindeki 37-38. ayetler şöyledir:

Yusuf; 37. Yusuf şöyle dedi: “Size yiyeceğiniz bir yemek gelecek ya, işte, o gelmeden önce kesinlikle ben size bunun tabirini bildirmiş olurum. Bu, bana Rabbimin öğrettiklerindendir. Çünkü ben, Allah’a inanmayan ve hepsi ahireti inkar eden bir toplululuğun dinini bıraktım.”

Yusuf; 38. Ve atalarım İbrahim, İshak ve Ya’kub’un dinine uydum. Bizim Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamız olamaz. Bu, Allah’ın bize ve insanlara bir lütfudur, fakat insanların çoğu şükretmezler.

Yusuf suresinin  37. ayetinde “millet” kelimesinin anlamı  “münkir topluluk inancı” olarak verilirken 38. ayette “muvahhid ataların (İbrahim-İshak-Yakub) inancı” olarak kullanılmaktadır. Buradan açıkça anlaşılmaktadır ki “millet” sözcüğü tek başına “İslami” içeriği olan bir karşılığa sahip değildir. Ancak muvahhid bir topluluğun inancına izafe edildiğinde İslami bir içeriğe işaret ettiği söylenebilir.

 İslami bilgi ve hassasiyetini herkesin teslim ettiği ve  Arabça’nın incelikleri konusunda yetkinliği bilinen Mehmed Akif’in  bir şiirindeki

“Hani milliyetin İslam idi… Kavmiyet ne?

  Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyetine…” 

(M. A.Ersoy, Safahat, Hakk’ın Sesleri, 1915)

mısraları da “milli” şairimizin kelimeyi Kur’an-ı Hakîm’de dercolunan terminolojiye uygun olarak kullandığı güzel birer örnektir.

 Bu durumda “millet” kelimesinin  “soy-kültür birliği taşıyan insan topluluğu” anlamında kullanılması Kur’an-ı Hakîm’deki terminolojiye göre yanlıştır. Bu kelime insan toplulukları ile ilgili olarak olsa olsa  “aynı inanca sahib insanlar topluluğu” anlamında kullanılabilir.

Konunun ilmi yönü bu olmakla birlikte günümüz Türkçe’sinde “millet” “milliyet” kelimelerinin kullanımı ile ilgili bir anlam kayması yaşandığı da tartışılmaz bir gerçektir. Bugün bu kelimeler kullanıldığı zaman “soy birliği taşıyan insan topluluğu” anlamı taşıdığı ortak kanaattir.  Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlüğü’nde Millet sözünün anlamları şu şekilde kaydedilmiştir:

            1. Çoğunlukla aynı topraklar üzerinde yaşayan, aralarında dil, tarih, duygu, ülkü, gelenek ve görenek birliği olan insan topluluğu, ulus ;
2 . Bir yerde bulunan kimselerin bütünü, herkes ;

3 . Benzer özellikleri olan topluluk (Halk ağzında) .

(Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde kelimenin verilen  ikinci  anlamı için Necati  Cumalı’dan  “Millet tütün paralarını alınca borcunu öder.” Üçüncü anlamı için ise  Ahmed  Mithat Efendi’den  “Şu kadın milletinin kıskançlığının hiç sonu yok.”cümleleri örnek gösterilmektedir. Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde millet kelimesine verilen anlamlarda kelime  ile “inanç-din” arasında hiçbir  imaya dahi işaret edilmemesi ilginçtir.)

Bu kavram kargaşasını gidermenin yolu üzerine imal-i fikredildiğinde ortak bir kanaat oluşması için şu ön-kabullerin paylaşılması gerektiğini söylemeliyim:

1. Millet kelimesi Kur’an-ı Hakîm’deki terminolojide “aynı inanca sahib insanlar topluluğu” olarak kullanılmıştır.

2. Millet kelimesi bugünkü Türkçe’de (en azından üç nesildir) “soy-kültür birliği taşıyan insan topluluğu” anlamını içerecek şekilde kullanılmaktadır.

3.  Arabça’ya göre yanlış olan bu kullanımın toplumdaki kullanımında uğradığı anlam kaymasını düzeltmeğe çalışmak beyhude bir çaba olacaktır.

4. Baskın ideolojik  tasallutdan sakınmak için dahi olsa kendilerine mahsus  “iç-daire dili”ni kurgulamak isteyen bazı ideolojik-siyasi çevreler bu anlam kaymasından yararlanma “kurnaz”lığını sergilemişlerdir. Bir anlamda bu kayma benimsenip bu kaygan terminoloji üzerinde en azından son çeyrek asrı kapsayan bir söylem inşa edilmiştir. Çeyrek asırlık bu deneyimi değerlendirirsek bu söylemin “millet-milli-milliyet-milliyetçilik” gibi akraba terimler etrafındaki zihni kargaşanın toplum içinde kökleşmesinden gayrı bir fayda hasıl etmediği bir gerçekliktir.

Bu durumda ortaya çıkan “Bu kargaşanın giderilmesi için nasıl bir yöntem tercih edilmelidir?” sorusuna net bir cevap vermezsek “millet tartışması”na -kargaşayı sergilemekten öte- bir katkımız olmayacaktır. Bu can sıkıcı, kafa patlatıcı soruya cevap olmak üzere görüşlerimi ( bu gazete makalesinin fiziki sınırlarını göz önüne alarak) bir başka yazıya bırakmak zorunda olduğumu  -bu soruya kendisini muhatab kabul eden bütün ehl-i tefekkürün yanıtlarını beklerken- belirtmek isterim.

BİR     T Ü R K     KLASİĞİ  :

CENGİZ  AYTMAT-OV-

Dr. Hayati BİCE

* * *

S u n u

Çağdaş dünya edebiyatının en önde gelen isimlerinden birisi olan Cengiz Aytmatov [doğrusu Aymuhammedoğlu], 1928 yılında Sovyet yönetimi altında bulunan Türkistan’ın Kırgız ülkesinde dünyaya geldi. Küçük yaşta hayatın katı gerçekleriyle yüz yüze gelen Aytmatov, 9 yaşında iken 1937 yılı Stalin Terör Kampanyası’nda babası Törekul Aytmatov’u kaybetti. Daha çocuk denebilecek yaşta iken 2. Dünya Savaşı’nın yol açtığı faciaları yakından gözledi. Bu yaşadıklarının Aytmatov’un bilincine silinmez bir şekilde kazındığı eserleri incelendiği zaman kolayca fark edilebilir.

1956-1958 yılları arasında Gorki Edebiyat Enstitüsü’nde çalışan ve Moskova Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ni de bitiren “Kırgız çobanı Cengiz” bu yıllarda kaleme aldığı hikayeleriyle artık Rus ede­biyatçıları tarafından bilinen bir yazar konumuna ulaştı.   Hızla ünlenen Aytmatov, 1963   yılında Sovyetlerin en büyük edebiyat ödülü olan Lenin ödülünü aldı. Bugün 90’a yakın dilde okunan Cengiz Aytmatov, 1960’lı yıllardan itibaren dünyanın tanıdığı bir isim haline geldi.

Beyaz Gemi, Toprak Ana, İlk Öğretmenim (Öğretmen Duyşen), Erken Gelen Turnalar, Cemile, Gül-sarı gibi ilk ustalık ürünleri, ancak birçok Batı dilme çevrildikten sonra ülkemizde yayınlanan Ayt­matov, “Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek” ve özellikle “Gün Uzar Yüzyıl Olur” adlı eserlerinin yayınlanmasından sonra ülkemizde de geniş ölçüde tanındı. Aytmatov’un ülkemizde tanınmasında eserlerinden uyarlanan “Kopar Zincirlerini Gülsarı”, “Beyaz Gemi” ve “Cemile” filmlerinin de katkılarını unutmamamız gerekir. Son olarak kaleme aldığı “Kıyamet” adlı eseri 1987 Frankfurt Kitap Fuarı’nda ‘Yılın Kitabı’ seçilen Aytmatov’un Almanya’da “İdam Yeri”, Azerbaycan’da “Cellad Kütüğü”, Özbekistan’da “Künde”, Fransa’da “Dişi Kurdun Rüyaları” adıyla yayınlanan bu eseri Fransızca tercümesi esas alınarak aynı adla Ötüken Yayınları tarafından ülkemizde de neşredildi.     

“Gün Uzar Yüzyıl Olur” adlı ülkemizde ünlenmiş romanını ve ülkemizde yeni yayınlanan son kitabı vesilesiyle Cengiz Aytmatov’u ve O’nun artık Türk Klasikleri arasında yerini almış olduğuna inandığımız değerli eserini gündeme getirmek üzere bir değerlendirme yaptık.

Halen Sovyet Halk Temsilcileri Meclisi (= Yüksek Sovyet) üyesi ve Yüksek Sovyet Kültür-Milli Diller Komitesi Başkanı ve Sovyet Yazarlar Birliği Sekreteri olan Cengiz Aytmatov’un çeşitli yayın organlarına yansıyan görüşlerini yazarın düşünce evreninin anlaşılması   için   derlediğimizi de hatırlatmış olalım…

TÜRK YURTLARI

* * *

“DÖNENBAY KUŞU” BİZE DE UĞRAR MISIN?

Dr. Hayati   BİCE

Günümüzde dünya edebiyatının en önde gelen isimlerinden biri olan Cengiz Aytmatov, eserlerinde Türkistan’ın manevi coğrafyasını anaplan olarak kullanırken kimileri ideolojik bulunabilecek çağdaş temaları da ustalıkla bu anaplan üzerine işlemektedir. Ancak hiç­bir eserinde basit ideolojik yönlendirmelerin öne geçtiği iddia edilemez.

Cengiz Aytmatov’un eserleri arasında birçok yönden ayrıcalıklı bir yeri olan “Gün Uzar Yüzyıl Olur” romanında kültür değişmelerinin dünkü ve bugünkü yönelişlerinden tütün, en girift sosyal psikolojik tahlillere kadar pek çok olgu olağanüstü bir sentez gücüyle ifade edilmiştir. Eserin sistematik bir tahlili ciddi bir edebiyat araştırması olma potansiyeli ile ehlini beklemektedir. Yayınlandığı birçok ülkede yoğun akademik tartışmaları başlatmış olan eser üzerindc Türkiye’de birkaç tanıtım yazısı dışında bir çalışma yapılmadığını biliyoruz.

Gün Uzar Yüzyıl Olur adlı eserde Türkistan’ın Kazak bölgesindeki 8 hanelik bir tren yolu bakım istasyonunda yaşayan Aral bölgesi Kazak Türklerinden Kazangap adlı yaşlı işçinin ölümü ve vasiyeti üzerine dü­zenlenen cenaze törenini anlatan ana eksen etrafında, Türklerin destanî devrine dönüşler ile uzay kolonileri arasındaki ilişkilerin sınırladığı geniş bir açılım sergi­lenmekte ve tek bir günün anlatıldığı roman böylece ismine uygun olarak ‘yüzyıldan uzun bir gün’ün hikayesi olarak şekillenmektedir. Romanda Türk geleneği temsil eden Kazangap’ın  en yakın dostu Yedigey ile Sovyet devrinin yenik insanı Kazangap’ın oğlu Sa-bitcan arasındaki çelişki ortaya konularak, Türk insanı’ ile ‘Sovyet insanı’ karşılaştırılmakta ve açıkça ‘Türk insanı’ndan yana tavır alınmaktadır. Yazar bu trajik karşılaştırmasını sağlam bir zemine oturtabil­mek için destanî geleneğe yaslanarak Yedigey’e Nayman Ana Destanı’nı anlattırmaktadır.

NAYMAN ANA DESTANI

Göçebe Türk oymaklarının düşmanı olan Juanjuan’lar -Türklerin tarihi düşmanları olarak sembolli­ze edilmektedir- savaşlarda ele geçirdikleri tutsakları ya uzak yerlerde satmakta veya güçlü-kuvvetli olanları ayırarak korkunç işkencelerle “Mankurt^”laştırdıktan sonra köle olarak kullanmaktadırlar.

Juanjuanlarla girişilen bir savaşta babasını kaybeden ve babasının öcünü almak için Juanjuanlara karşı düzenlenen bir akına katılan Nayman Ana’nın oğlu Colaman akından geri dönemez. Cenk meydanında oğlunun cesedini arayan ancak bulamayan Nayman Ana hep oğlunun bir gün çıkıp geleceği ümidiyle yaşamaktadır.

Bir gün kervancılardan yakınlarda bir mankurt’un deve güttüğünü işiten Nayman Ana analık sezgisiyle bu mankurtun oğlu olabileceği hissine kapılır. Bu fikrini, hiç kimseye açamayan Nayman Ana, kitaptaki ifadeyle “torkunlarına (kızlık akrabalarına) uğrayacağını, onlarda bir süre konuk kaldıktan sonra eğer kendisi gibi istekliler çıkarsa Kıpçak ülkesine erenlerden Yesevi De­de’nin türbesine gideceğini” söyleyerek ve yine yazarın ifadesiyle “Eşhedüen la ilahe illAllah” deyip devesine binerek yola çıkar. Nihayet deve güden mankurtu bulan Nayman Ana önsezisinde yanılmamıştır. Bu mankurt onun sevgili oğlu Colaman’dır. “İki gözüm benim!” diye oğluna atılan Nayman Ana oğlunun kendisini tanımaması ve adını “Mankurt” olarak bildirmesi üzerine kahrolur ve şunları söyler: “Bir insanın dinden malı-mülkü, tüm zenginliği, gerekiyorsa yaşamı alınabilir. Ama belleğini köreltmeğe, beynini sakatlamaya kim cüret edebilir?” Ağlayarak oğluyla konuşan Nayman Ana sözlerine devam eder: “-Senin adın Colaman. işitiyor musun beni? Colaman senin adın. Babanın adı Dönenbay. Öldü baban. Anımsamıyor musun babanı? Sana ok atmayı o öğretti. Ben senin ananım. Sen de benim oğlum. Göçebe oymaklarındansın sen. Bizim oymağa Naymanlar denir. Sen de Naymansın.”

Oğluna bu şekilde kim olduğunu, nereden gel­diğini anlatmaya, hatırlatmaya çalışan Nayman Ana onun hafızasını tamamen yitirdiğini acıyla fark eder; buna rağmen yine de onu obalarına götürmek ister. Ana yüreği onun bir gün aklının başına geleceğine inan­dırmıştır. Bu sırada yanlarına yaklaşan efendi Juanjuan, Nayman Ana’yı görür ve kaçan Nayman Ana’nın mankurtuna anlattıklarını öğrenince Colaman’a anasının ona işkence yapmak istediğini ve bu yüzden Nayman Ana’yı öldürmesi gerektiğini söyler. Romanda belirtildiği üzere “..oğlunu alıp götürerek göçebe Naymanlara istilacıların tutsakları nasıl sakatladıklarını, akıldan yoksun bırakarak nasıl alçalttıklarını göstermek isteyen ve böylece on­ların düşmana diş bileyerek silaha sarılmalarını” sağlamayı düşünen Nayman Ana Juanjuanlar oğlunun yanından ayrılınca tekrar oğlunun yanına döner. Ancak anasının kendisine kötülük yapmak istediği “öğretilen” oğlu, Nayman Ana’sını dinlemez bile! Kitapta bu hazin öykü şöyle bitiriliyor:

“Nayman Ana son anda oğlunun okunu ona çevirdiğini gördü; deveyi dehleyip ileri fırlamağa fırsat bulamadan kısa bir vınlama duydu, yaydan fırlayan ok sol böğrüne saplandı. Öldürücü bir saplanmaydı bu. Nayman Ana yavaş yavaş aşağı eğildi, yıkılmamak için devesinin boynuna sarıldıysa da yere düşmeye başladı. Fakat ondan önce başından ak yazması kaydı, bir kuş olup havalanırken; “-Adın ne senin? Kimin oğlusun? Anımsa adını! Senin baban Dönenbay! Dönenbay! Dönenbay!” diye çığlık attı.

İşte o günden beri Sarı-özek bozkırında gece­leri Dönenbay kuşu uçarmıs. Bir yolcuya rastlarsa yanına yaklaşır: “Adın ne senin? Kimin oğlusun? Anımsa adını! Senin baban Dönenbay! Dönenbay, Dönenbay, Dönenbay, Dönenbay!” diye bağırırmış..

Nayman ananın gömüldüğü yer Sarı-özek bozkırında Ana-Beyit Gömütlüğü, ananın yattığı yer olarak adlandırılmış.”

NAYMAN ANA KABRİSTANI – BAYKONUR UZAY ÜSSÜ

Nayman Ana’nın oğlu tarafından öldürüldüğü yer daha sonra Kazak Türkleri arasında kutsal bir makam olarak kabul edilerek ölülerin toprağa verildiği bir anıt-kabristan haline gelir yüzyıllar içinde. Romandaki kahra­manlardan Kazangap da arkadaşı Yedigey’e öldüğünde ‘Nayman Ana Kabristan’ına gömülmesini vasiyet eder. Bu vasiyeti yerine getirmek üzere bir araya gelen altı kişi arasında Kazangap’ın oğlu Sabitcan da vardır. Sabitcan yatılı Sovyet okullarında okumuş, Sovyet normları benimsetilmiş bir Kazak Türk’üdür. Gördüğü ateistik eğitimin yönlendirmesiyle atalarının inanç ve gelenekle­rini küçümsemekte., anlamsız bulmaktadır. Okumuş biri ve yerel hükümet binasında odacı olan Sabitcan’ın karşı çıkmasına rağmen cenaze İslami usullerle teçhiz edildik­ten sonra Nayman Ana Kabristanı’na gömülmek üzere yola çıkarılır. Nayman Ana Kabristanı’na geldiklerinde Ycdigey şoke olur: Yüzyıllardır Nayman soyunun ölülerinin toprağına karıştığı yerler dikenli tellerle çevrilmiş ve bir uzay üssü haline getirilmiştir. (Bu uzay üssünün Sovyet uzay çalışmalarının yürütüldüğü Türkistan’ın Kazak bölgesindeki Baykonur uzay üssü olduğu fikri akla gelmektedir.)

Cenazeyi getiren grubun lideri konumundaki Yedigey’in bütün ısrarlarına rağmen resmi makamlar ölünün içeri alınıp Ana-Beyit’te toprağa verilmesine izin vermezler. Çaresiz kalan kafile cenazeyi dikenli tellerin dibinde toprağa vermek zorunda kalır. Bu “zorunda kalışı” vurgulayan yazar, sömürgecilik, ölüm, Tanrı, resmi cenaze törenlerinin kofluğu, iman, kader gibi konulardaki ve açıkça İslami mesajlar taşıyan fikirlerini Yedigey’in diliyle belirtmektedir.

ÇAĞDAŞ  MANKURTLAR

Babası Kazangap’ın Nayman Ana Kabristanı’na gömülmesi vasiyetine karşı çıkarak bir an önce cenazeyi toprağa gömüp şehre dönmek isteyen Sabitcan, dikenli tellerle yolları kesilince “Ben ta başında söylemiştim. Ölüyü ta buralara taşımanın ne gereği vardı?

İşiniz-gücünüz boş inançlarla uğraşmak! Bu masallara kendi inandığınız yetmiyormuş gibi bir de başkalarını inandırmağa çalışıyorsunuz.” diye tavrını ortaya koyar. “Nasılmış? Kapıdan geriye dönersiniz değil mi? Bunun böyle olacağım ben size baştan söylemiştim! “Ana-Beyit, Ana-Beyit!” diye tutturmanın sonu budur. Sopa yemiş köpeğe dönersiniz işte böyle!.. Adamlar “Plana göre gömütlük yerinden kaldırılacak” diyorlar. Karar kesin. Daha fazla uzatmağa gerek var mı? Eski masallara fazla kapılmışsın, sen, Yedike. Adamlar burada dünya çapında uzay işleriyle uğraşıyorlar, sen de tutturmuşsun “Ana-Beyit’imiz, Ana-Beyit’imiz!” diyorsun. Kim dinler seni? Kimin işine yarar senin Ana-Beyit’in?.. İhtiyar ıvır zıvır işlerle kimsenin kafasını şişirmeye kalkma. Hele böyle bir konuda bana hiç güvenme. Senin Ana-Beyit’in bana vız gelir, tırıs gider.” şeklindeki sözleriyle inançları alaya alan “okumuş-eğitilmiş” Sabitcan sözlerini şöyle tamamlar: “..Başka isim gücüm yok da o işlere mi koşa­cağım? Hem de ne için? Bak ihtiyar, benim ailem, çocuklarım, iyi de bir işim var. Ne diye durup dururken rüzgara karşı işeyeyim? Bir telefondan sonra kıçıma bir tekme atsınlar diye mi?..”

Atalarının yattığı Nayman Ana Kabristanı’nın ortadan kaldırılacağını öğrenince “birşeyler” yapmayı teklif eden Yedigey’e işbirlikçi aydınların sembolü Sabitcan’ın verdiği bu cevaplarla Cengiz Aytmatov’un sis­temi sorguladığı açıktır. Yazar bu türden bir teslimiyeti bir tür Mankurtlaşma olarak değerlendirerek şunları yazmıştır: “Yedigey düşündükçe incinmişliği artıyor, du­rumu daha da içinden çıkılmaz bir hal alıyordu. Buna gencecik adama (Sabitcan) bir yandan kızarak, bir yandan acıyarak, bir yandan da ondan iğrenerek; “-Mankurtsun sen! Gerçek bir mankurt! diye mırıldandı…”

Cengiz Aytmatov’un eserinin ana ekseni olan “mankurtlaştırma” olayının bu yönü son derecede entere­sandır. Çağdaş mankurt olan Sabitcan’ın kafasına hiç kimse deve derisi sarıp güneşin altında bırakmamıştır ama işte o tam bir mankurt olarak ortadadır! Bu mankurtlaştırma metodu henüz tam olarak açıklığa kavuş­mamıştır, ancak eldeki veriler bu işlemin Sovyetleştirilen eğitim sistemi ile ilişkisini fısıldamaktadır.

GÜNÜMÜZDE MANKURTİZM

Cengiz Aytmatov Gün Uzar Yüzyıl Olur’u 1980’de tamamladıktan sonra, eser hızla yaygınlaşmış pek çok Batı diline ve Türk lehçelerine çevrilmiştir. Romandaki mankurtlaştırma ve mankurt temaları tartışıl­mış ve konu üzerinde akademik çalışmalar ortaya kon­muştur. Bunlardan birkaç örneği belirtelim: Çağdaş Sovyet Şairlerinden Kazak Türk’ü Muhtar Şahanov “Ye­nilen Galip ya da Cengiz Hanın Halası” konulu Otrar manzumesi’nin doğuşunu anlatırken şunları söylemekte­dir: “Eserimizde kültür tarihimize derin kökler salmanın bizler için pek önemli olduğunu anlatmak istiyordum. Her insanın doğduğu yere sıkı sıkıya bağlı olması gere­kir. Bunsuz büyük çaplı yazar olmaz. Köksüz insanlar ortaya çıkınca “mankurtizm” hali olur. (SANAT OLAYI, Aralık 1986, Sayı: 55) Bu ifadeler Sovyetler Birliği’ndeki Türkler arasında mankurt deyiminin tam tamına yerini bulduğunu göstermektedir. Fransa’da V.Lackhine tarafından “yılın kitabı” olarak gösterilen bu eserden yapılan iktibasla “Mankurtizm” sosyal değişme ve köküne yabancılaşma temalarını karşılayan bir terim olarak sosyal psikoloji literatüründe yerini almıştır.

Cengiz Aytmatov’un Mankurt kavramını sos­yal psikoloji literatürüne katmasından 10 yıl sonra tam anlamıyla yerli yerine oturduğunu gösteren yeni bir ör­neği ünlü Azerbaycan şairi Çağın Korkud Atası Bahtiyar Vahabzade vermiştir. Bahtiyar Vahabzade Azerbaycan Parlamentosu’nun Karabağ konusunda yaptığı olağanüs­tü oturumunda yaptığı ve Bakü’de 13 Ekim 1989 tarihli Edebiyat ve İnce San’at gazetesinde yayınlandıktan sonra Ahmed Schmide tarafından Türkiye Türkçesi’ne aktarılarak Türk Edebiyatı dergisi, Yeni Düşünce ve Zaman gazetelerinde yayınlanan konuşmasında Azerbay­can’ı yıllardır hoyratça sömüren Ruslarla işbirliği yapan bazı yöneticileri Mankurt olarak tanımlamaktadır. Va­habzade Mankurtluğun günümüzde de sürüp gittiğini or­taya koyan, kendi soyuna, kültürüne yabancılaşmış ve kelimenin tam anlamıyla şahsiyetsiz bu uşakları şöyle vasıflandırmaktadır: “Toprağına, halkına değil oturduğu koltuğa, makama bağlı olan mankurtların önüne ne atsa­lar “Eyvallah..!” diyecekler… Vatan ve millet duygusundan nasibsiz bu buyrukçular ne Moskova’da ne de Azerbay­can’da halkının meselelerini bilenlerin yetki sahibi olmasına fırsat vermemişlerdir. Bugünkü feci vaziyetin önemli sebeplerinden birisi de içimizden çıkartılan bu mankurtlardır…”

Azerbaycan Halk Ccphesi’nin yolbaşçısı, öncüsü Ebulfez Alioğlu’nun Kasım 1989’da görüştüğü Taha Akyol’a biraz sitem kokan bir ifadeyle belirttiğine göre Karabağ konusu Sovyet Halk Temsilcileri Meclisi’nde görüşülürken Karabağ meselesine karışmamağa ve “nötral” kalmağa çalıştığı bildirilen Cengiz Aytmatov hakkında yine bir Azerbaycan aydını olan Nizami Caferoğlu’nun değerlendirmesi ise şöyleydi: “…Cengiz Ayt­matov’un büyük sanatçı olmasının sebebi binlerce yıllık zengin Türk medeniyetini tarihi gelişim mantığıyla özüne sindirmesi, tefekkür yolunu çizerken her zaman Türk medeniyetinin idrak ölçülerini esas almasıdır. Bu yönüyle Cengiz Aytmatov medeniyet tarihindeki köklü varlığımızın başlangıç devirlerinden çıkıp gelmiştir diye­biliriz… Cengiz Aytmatov, Gün Uzar Yüzyıl Olur ve son olarak yayınlanan Kıyamet romanları ile felsefi arayışlarını tamamladı; çağdaş Türklüğün bu iki şahe­ser tefekkür anıtı karşısında dünya lal kesildi…. Gün Uzar Yüzyıl Olur romanında tarihi arkaplan, tarihi değer­ler milli varlığın yaşama sebebi olarak belirtilir ve tarihini yitiren bir halkın benliğini yitirmiş gibi, dününü unutan bir toplumun bugününden bile mahrum edilmiş gibi olacağını vurgular. Böylece aynı zamanda vatan duygusunu yitiren kişinin insanlığını yitirmiş geleceğinden mahrum edilmiş olacağı da belirtilir. Buna göre bir milletin millet oluşunun sebebi tarihinin, insanın varoluşunun sebebi ise vatanının varoluşudur…”

Aytmatov’a ilişkin bu yazımızı Nizami Caferoğlu’nun yine Aytmatov’un bu eserinden ilham alarak dile getirdiği bir çağrı ile noktalayalım:

“Doğudan batıya, batıdan da doğuya koşan Hun atlarının ayak seslerini duyuyor musunuz?.. İnin içinizdeki kadimliğe, inin ve dinleyin: o sesleri mutlaka duyacaksınız…

İnin içinizdeki kadimlige… İnin ve dinleyin, tarihin sesi her yerden kesilse de insanın içinden kesilmez…

İnin içinizdeki kadimliğe; inin içinizdeki ger­çeğe, inin ve dinleyin: gerçek insanla başlamaz, insan gerçekle başlar…”

  ***

Dişi Kurdun Rüyaları Üzerine

“…Gün Uzar Yüzyıl Olur’da mankurtluğun mitolojik ve gerçek planda takdimi arasına bir mesafe koyan yazar, bu son eserinde o mesafeyi de ortadan kaldırmıştır. Bu noktadan itibaren Cengiz, artık bir yazar olarak değil bir filozof olarak düşünmektedir: O’nun izahına göre insan, tarih boyu bütün varlığını toplum içinde ve özünde taşıyagelmiştir, Bu sebeple insan kendini keşfettikçe, toplumuna yabancılaşmak söyle dursun, varlık sebebi olan köklerim idrak edecektir…”

(Nizami Caferoğlu, Edebiyat ve İnce San’at. 30 Aralık 1988. Bakü – AZERBAYCAN)

 ***

GÜN UZAR YÜZYIL OLUR’dan:

BORANLI  YEDİGEY (EDİGE)’ İN  DUASI

“Şimdi yüzümüzü kutsal Kabe’ye dönelim, ellerimizi önümüze açalım. Böyle bir saatte dualarımızı, aklımızdan geçenleri duysun anlasın diye Tanrıyı düşünün… “… Böylece insanoğlunun bir rastlantı sonucu geldiği, fakat günlerle gecelerin izlemesi gibi aynı şaşmazlıkla günü gelince bırakıp gideceği bir dünya, kendi düzeni içinde değişmez bir dünya yarattığı için Yaradan’a selam vermiş oluyordu… O anda coşkuyla kendinden geçercesine dua etmekte haklıydı, çünkü insanoğlu dünyada boşuna yaşamıyordu. “Ey Tanrım, dedelerimizin ezberledikleri kitaplardan okuduğum duaları gerçekten işitiyorsan beni de işit. O’nun vasiyet ettiği gömütlüğe gömmeyi başaramadık… Biz kullarını bağışla ve Kazangap kulunu toprağa kabul et… Biz kulların sana yakarmaktan başka birşey beceremediğimiz için acı, esirge bizi, yardımını eksik etme. Biz kulların doğru  olsun, yanlış olsun, herşeyi Sen’den bekleriz. Bir kaatil bile Sen’i kendi yanında görmek ister… Nayman Ana’nın yattığı kutsal gömütlüğe bundan böyle gelemeyecek oluşumuza   çok üzgünüm… Vasiyetimi benimle buraya gelen gençlere bırakıyorum, beni buraya gömmek onların boynunun borcu olsun; ancak aralarında dua edecek birini göremiyorum ne Tanrı’ya inanıyor, ne de dua biliyorlar… Duaları küçümsüyorlar. Bu duruma göre ecel saati gelince kendilerine, başkalarına ne diyecekler? Acıyorum hepsine… Kutsal varlığına saygısızlık ettiğim için bağışla beni Tanrı’ml.. Eğer yaramaz bir şey söylediysem bağışla beni. Ben basit bir insanım, ancak bu kadar düşünebiliyorum… Bağışını üzerimizden eksik etme… Amin.” (s. 335-338)

& & &

MANKURT KİMDİR-NASIL MANKURT OLUNUR?..

“…Önce tutsağın kafasını kazırlar, kesilen bir devenin boyun bölgesinden yüzülen bir deri parçası tutsağın kafasına bir başlık gibi geçirilir. Kafasına deri geçirilen tutsak başını yere sürtmesin diye boyuna tahta kalıp takılır, yürek paralayıcı çığlıklarını kimse duymasın diye ıssız bir yere götürülürdü. Kolları, bacakları bağlı tutsak orada güneşin alnacında, aç-susuz birkaç gün kalırdı. Başına deri geçirilenlerden çoğu acıya dayanamayıp ölür, sağ kalanlarsa belleklerini yitirerek geçmişlerini anımsamayan birer “mankurt” -köle- olurlardı. Tutsakların ölüm nedeni açlık, susuzluk değildi. Zavallılar başlarına geçirilen taze deve derisinin güneş altında kuruyarak büzülmesi sonucu acıya dayanamadıkları için ölürlerdi. Sımsıkı sarılan deri kurudukça tutsağın kazınmış başını mengene gibi sıkıştırırdı. Bütün bu acılar sonunda tutsak aklını yitirmeye başlardı. Juanjuanlar işkencenin beşinci gününde sağ kalan var mı diye bakmaya gelirlerdi. İşkenceye tutulanlardan biri bile sağ kalsa amaçlarına ulaşmış sayarlardı kendilerini… “Mankurt” kim olduğunu, soyunun-sopunun nereden geldiğini, adını, çocukluğunu, anasını-babasını bilmezdi kısacası insan olduğunun bile farkında değildi. Benlik bilincini yitirdiği için efendisine iktisadi açıdan büyük avantajlar sağlardı… Herhangi bir köle sahibi için en büyük tehlike, kölesinin başkaldırmasıdır. Her köle fırsat bulunca isyan eder; oysa mankurt köleler arasında kaçmayı, karşı koymayı, başkaldırmayı düşünmeyen, alışılmışın dışında tek varlıktı. Köpeklerin sahiplerini dinlemeleri gibi mankurt ta efendisinin sözünden dışarı çıkmazdı. Efendisinden başkasının sözünü dinlemez, bedeninin gereksinmelerinden başkasını düşünmezdi…. En kirli, en ağır işler mankurtlara verilir, sonsuz sabır isteyen bıktırıcı, sıkıcı, sinir törpüleyici işler onlara yaptırılırdı.”…(s. 125-127)

Mankurt-laş-tırıla-mayanlardan mısınız? 

Dr. Hayati BİCE

İlk kez yirmi yıl kadar önce ünlü Kırgız yazarı Cengiz Aytmatov’un “Gün Uzar Yüzyıl Olur” romanında gördüğüm “mankurt” terimi ve yazarın bu terim bağlamında anlattığı “Nayman Ana Destanı” -eserin bütün okurlarını etkilediği gibi- beni de büyülemişti. Aytmatov’un Türk okurları tarafından yaygınlıkla tanınmasında en büyük paya sahip olan bu muhteşem kitabını -sanıyorum sırf bu destanın cazibesi ile- birkaç kez okudum.

Doğrusu -ilk zamanlar- “mankurt” tabirinin Aytmatov tarafından “üretildiğini” düşünmüştüm. Ancak daha sonra “mankurt” deyiminden türetilen mankurtizasyon, mankurtizm terimlerinin de hızla literatüre girdiğini fark edince bu terimlerin işaret ettiği olgunun ‘tarihi kökleri bulunması gerektiği’ ilhamı ile konuyu araştırma çabasına girdim.

Literatürde Mankurt [1] terimi yaygın olarak “Cengiz Aytmatov’un “Yüzyıldan Daha Uzun Gün” romanında popülarize ettiği bir Türk efsanesinden gelen bir terim” olarak tanımlanarak kullanılıyor. Mankurt teriminden türetilen “mankurtlaştırma” anlamındaki mankurtizasyon(=mankurtisation [2] ve “mankurtçuluk” anlamındaki mankurtizm (=mankurtism) [3] terimlerine de literatürde sıklıkla rastlanmaktadır.

Baltık Gençlerinin İsyan Uranı : “Bizler Mankurt Değiliz !..”

Bu araştırmalarımda beni çok şaşırtan şeyler ile de karşılaştım: Mesela: 1990’ların başında Gorbaçov döneminde Sovyetler Birliği’nden ayrılmak için meydanlara dökülen Baltıklı gençler “Bizler Mankurt Değiliz” pankartları da açmışlardı milli bayrakları yanında… Belorusya’dan A.B.D.’ye göç eden hızlı bir siyonist -muhtemelen Aytmatov’un Rusçasından okuduğu romanın tesiri ile- kalem aldığı “Jewish Mankurts” adlı makalesinde [4] bazı Yahudileri “mankurt”lukla suçluyordu.

Nihayet Türk tarihindeki “mankurt” söylencesinin “Gün Uzar Yüzyıl Olur”da nasıl ete-kemiğe büründüğünün menkıbesini ünlü Kırgız yazarı Cengiz Aytmatov ile Kazak şairi Muhtar Şahanov’un derin sohbetlerinden oluşan Kuz Başındaki Avcının Çığlığı adlı eserin Banu Muhyaeva tarafından yapılan çevirinde -epeyce bir süre sonra- buldum. [5]

“Kuz Başındaki Avcının Çığlığı” adlı kitabın “Yüzyılların Gölgesindeki Suç” alt başlıklı kısmında Aytmatov, “Gün Uzar Yüzyıl Olur” adlı ünlü romanı ile dünya literatürüne kazandırdığı “mankurt” kavramını işlerken tarihi köklerden nasıl yararlandığına ışık tutmaktadır. Böylelikle “Ah, insanın aklını, düşüncesini çekip almayı hangi kara yürek keşfetmiş?” sorusunu yine kendi yanıtlayan Aytmatov bir anlamda da “mankurt” teriminin Türk tarihinin uzak asırlardaki köklerini açığa çıkartmaktadır.

“Gün Uzar Yüzyıl Olur” adlı romanındaki müthiş kurgulamayı nasıl plandığı konusunu Aytmatov’a “Romanın karmaşık ve çok çarpıcı olayları, düşüncelerinizde ne zaman uyandı? Mankurtluk ve Baykonur uzay üssünü, yani tek adamın ve tüm dünyanın problemini nasıl birbiriyle ilişkilendirdiniz?” sorusunu yönelterek soran Şahanov şu cevabı alır:

“Yazar, yazmasa da yazmaktadır.” diye hoş bir aforizma vardır. Önüne kağıtları açıp, eline kalem alarak yazacağı eserin konusunu belirlemekle; eğer buna ruh hazırlığı yoksa, büyük saray yapmayı istemesine rağmen gereçlerini hazırlamamış mimar gibi boşuna vakit öldürür. Bulunan konuda sağlam düşünceyi alıp çıkmak için gönül deposunu kurcalayacak. Çocukluk anıları, gördükleri, düşünceye düğümledikleri, yaşadığı türlü olaylar ve yüzleşmeler seçilip bir düzene sokularak, eserin temelini oluşturur.

Bir seyahatimde trenle Kazakistan üzerinden Moskova’ya gidiyordum. Kızılorda ilinden geçerken, radyo; Baykonur’dan bir uzay gemisinin fırlatıldığını haber verdi. Trenin penceresinden güneşin kavurduğu bozkıra bakarak derin düşüncelere kapıldım. “Gün Uzar Yüzyıl Olur” romanını yazmak fikri o anda aklıma gelmişti. Gençliğimizde duyduğumuz mankurtluk hikayesi, hayalimde yeniden ışıklandı. Geçmiş zamanlarda kara güç sahibi, insanın başını deriden çembere alıp aklını-fikrini söndürmüş. Birbirine karşı ideolojilerini öne sürüp kendi arasında çatışmaya düşen iki sistem, uzaya çıkıp birbirini tehdit ederek yerküresine ideolojik bir şire (=taze deve derisi) sararsa ne olacak? Tek insanın başına sarılan deri, değiştirilip bizim hepimizi kapsayarak sarılamaz mı? Türlü ölçülerde olmasına rağmen trajedi ortaktır. İnsanoğlunu, gerçekleşmesi mümkün olan böyle bir bela konusunda önceden uyarmak istiyorum.”

Cengiz Aytmatov, aynı kitaptaki anlatımına göre “mankurt” kavramının kökeni olan efsaneyi Kırgızistan’ın Tan bölgesinde Ak-Olon köyünde doğan ünlü Manasçı Sayakbay Karalaev (1894-1971)’den öğrenmiştir. 1918’den itibaren parçalar okumağa başladığı Manas destanının 500.553 mısralık bir varyantını söylediği kayda girmiş olan Sayakbay’ın Hızır(a.s.)’dan aldığı nasib ile destan söylemeğe başladığını da ifade eden Aytmatov “mankurt efsanesi”nin kökenini şu şekilde nakletmektedir:

“Gün Uzar Yüzyıl Olur” romanını yazarken, mankurt konusunu inceden inceye araştırdım. Çocukluğumuzda, yol-yordam bilmeyen birilerine “Hey! Mankurt musun?” dediklerini çok duymuştuk. İnsanın mankurta nasıl dönüşeceğini bilmesek de, kemiklerine işleyen ağır bir söz olduğunu sezerdik.
Mankurtluk hakkındaki ilk bilgilerden birine, on asır önce makamla söylenmeğe başlanıp, Kırgız halkının kahramanlık ve kültür ansiklopedisi haline gelen Manas Destanı’nda rastlanıyor. Orada çocuk Manas’ın yaramazlığı ve dayanılmaz gücünden korkan Kalmukların, “onu mankurt edelim” deyip, söz bağladıkları şöyle destanlaştırılmıştı:
Bala’yı* tutup alalım
Başına şire** takalım
Eve götürüp azap verelim
Altı boy Kalmak ‘ın
Ayak-başını yığalım.

Bindokuzyüz altmışlı yılların içindeydi sanıyorum; ünlü Manasçı Sayakbay Karalayev’den mankurt’un anlamını sormuştum. O zaman ihtiyar Manasçı, biraz düşündükten sonra konuşmaya başladı:
“-Geçmişte, Kalmuk ve Kırgız çatışmaları sırasında iki taraf, mal-mülk ganimetle birlikte, köle etmek için birbirinden tutsak da alırlardı. Tutsağı güvenle elde tutmanın en emin yolu, onu mankurt etmektir. Bunun için önce tutsağın saçını kazıdıktan sonra, yeni kesilmiş devenin -veya sığırın- taze, ıslak derisini – Kırgızlar şire derler- tutsağın başına sararlar. Sarılan deri, bağcıklarla, şakaktan sıkılarak, sağlam olarak bağlanan tutsak kavurucu güneş altına böylece, eli ayağı bağlı bırakılıyormuş. Tutsak, o zaman iki azaba birden düşermiş. Önce yaş deri sıcaktan kurudukça büzülüp, başını sıkarak kemiklerini kıracak gibi olur; ikincisi, yeniden çıkan saç, kuruyan deriyi delemeyip, tekrar kafa derisine dönüp iğne batırılır gibi girip, bütün sinir duygusunu öldürür; sonuçta tutsağın hafıza, akılda tutabilme, anlama yeteneğini yok edermiş. Tutsak bir hafta veya on gün sonra, ya ölür ya “mankurt”a dönermiş. Ölürse azaptan kurtulur, diri kalırsa; adını, geldiği soyu, bütün mazisini unutur, sadece efendisinin isteklerini yerine getiren kaba kuvvet sahibi bir köle haline gelirmiş… İnsanoğlu, saçlarını diken diken eden nice zulüm keşfetmiştir. Ancak bu facianın dengi olamaz.”

Aytmatov tarihin sisli sayfaları arasından çıkararak Manasçı Sayakbay’ın kendisine aktardığı bu efsaneyi “Gün Uzar Yüzyıl Olur” romanında şu satırlarıyla güncelleyerek Kırgız bozkırlarından tüm dünyaya dağılmış milyonlarca okuruna iletmeyi başarır. İşte Aytmatov’u soydaşları ve meslekdaşları arasından sıyırarak “kutup yıldızı” yapan da bu anlatım yeteneğidir :

Mankurt Kimdir? Ya da Nasıl Mankurt Olunur ?..

“…Önce tutsağın kafasını kazırlar, kesilen bir devenin boyun bölgesinden yüzülen bir deri parçası tutsağın kafasına bir başlık gibi geçirilir. Kafasına deri geçirilen tutsak başını yere sürtmesin diye boyuna tahta kalıp takılır, yürek paralayıcı çığlıklarını kimse duymasın diye ıssız bir yere götürülürdü. Kolları, bacakları bağlı tutsak orada güneşin alnacında, aç-susuz birkaç gün kalırdı. Başına deri geçirilenlerden çoğu acıya dayanamayıp ölür, sağ kalanlarsa belleklerini yitirerek geçmişlerini anımsamayan birer “mankurt” -köle- olurlardı. Tutsakların ölüm nedeni açlık, susuzluk değildi. Zavallılar başlarına geçirilen taze deve derisinin güneş altında kuruyarak büzülmesi sonucu acıya dayanamadıkları için ölürlerdi. Sımsıkı sarılan deri kurudukça tutsağın kazınmış başını mengene gibi sıkıştırırdı. Bütün bu acılar sonunda tutsak aklını yitirmeye başlardı. Juan-juanlar işkencenin beşinci gününde sağ kalan var mı diye bakmaya gelirlerdi. İşkenceye tutulanlardan biri bile sağ kalsa amaçlarına ulaşmış sayarlardı kendilerini… “Mankurt” kim olduğunu, soyunun-sopunun nereden geldiğini, adını, çocukluğunu, anasını-babasını bilmezdi kısacası insan olduğunun bile farkında değildi. Benlik bilincini yitirdiği için efendisine iktisadi açıdan büyük avantajlar sağlardı… Herhangi bir köle sahibi için en büyük tehlike, kölesinin başkaldırmasıdır. Her köle fırsat bulunca isyan eder; oysa mankurt köleler arasında kaçmayı, karşı koymayı, başkaldırmayı düşünmeyen, alışılmışın dışında tek varlıktı. Köpeklerin sahiplerini dinlemeleri gibi mankurt ta efendisinin sözünden dışarı çıkmazdı. Efendisinden başkasının sözünü dinlemez, bedeninin gereksinmelerinden başkasını düşünmezdi…. En kirli, en ağır işler mankurtlara verilir, sonsuz sabır isteyen bıktırıcı, sıkıcı, sinir törpüleyici işler onlara yaptırılırdı.”… [6]

Aytmatov daha sonra sözü bugüne getirir: “Totaliter sistemde bütün toplumun, – senin de benim de-, herkesin aklı-fikri, anlayışı, bir ideolojik bir cendereye kondu. Bu, insanları baskıcı bir rejime körü körüne bağlamak maksadıyla yapılmıştı.”

Şahanov, Aytmatov’un “Nice yüzyılların sınavından geçmiş gizemli Asya kıtasının doğurduğu, ta Manas devrinden önce keşfedilmiş öldürücü bir metodu, kimsenin aklına gelmeyen yeni bir çözüm bularak, bütün dünyanın problemi olarak ortaya koydu”ğunu ifade eder ve böylece “dünyanın söz dağarcığına mankurtluk (mankurtizm) diye yeni bir kavram kattı”ğını isabetle kaydeder.

Şahanov’a göre Sovyetler Birliği devrinde, dilini ve özünü, örf-adetini unutup, tarihî hafızasını kaybetmeye başlayan az nüfuslu halkların trajedisi, Aytmatov’un bu eserinden sonra bütün açıklığı ile ortaya çıkmış ve Mankurt olmamak meselesi, nüfus yönünden zayıf olan halkların parolasına dönüştü. Şahanov, Aytmatov’un ağzıyla söylenen bu acı gerçeğin, özellikle Rus totalitarizminin ağına düşen halkları ırgalayıp uyandırdığını ifade eder. Mankurtlaştırılan nesilden bir gençliğin perişan durumu karşısında “ruh köküne yabancılaştırılamamış” insanın totaliter rejime en tabii bir çerçevedeki ruh isyanı Aytmatov’un “Gün Uzar Yüzyıl Olur” adlı ünlü romanında romanın asli kahramanlarından Boranlı Yedigey’in dilinden bir dua formunda seslendirilir:

Boranlı Yedigey (Edige)’ in Duası:

“Şimdi yüzümüzü kutsal Kabe’ye dönelim, ellerimizi önümüze açalım. Böyle bir saatte dualarımızı, aklımızdan geçenleri duysun anlasın diye Tanrı’yı düşünün… “… Böylece insanoğlunun bir rastlantı sonucu geldiği, fakat günlerle gecelerin izlemesi gibi aynı şaşmazlıkla günü gelince bırakıp gideceği bir dünya, kendi düzeni içinde değişmez bir dünya yarattığı için Yaradan’a selam vermiş oluyordu… O anda coşkuyla kendinden geçercesine dua etmekte haklıydı, çünkü insanoğlu dünyada boşuna yaşamıyordu. “Ey Tanrım, dedelerimizin ezberledikleri kitaplardan okuduğum duaları gerçekten işitiyorsan beni de işit. O’nun vasiyet ettiği gömütlüğe gömmeyi başaramadık… Biz kullarını bağışla ve Kazangap kulunu toprağa kabul et… Biz kulların sana yakarmaktan başka birşey beceremediğimiz için acı, esirge bizi, yardımını eksik etme. Biz kulların doğru olsun, yanlış olsun, herşeyi Sen’den bekleriz. Bir kaatil bile Sen’i kendi yanında görmek ister… Nayman Ana’nın yattığı kutsal gömütlüğe bundan böyle gelemeyecek oluşumuza çok üzgünüm… Vasiyetimi benimle buraya gelen gençlere bırakıyorum, beni buraya gömmek onların boynunun borcu olsun; ancak aralarında dua edecek birini göremiyorum ne Tanrı’ya inanıyor, ne de dua biliyorlar… Duaları küçümsüyorlar. Bu duruma göre ecel saati gelince kendilerine, başkalarına ne diyecekler? Acıyorum hepsine… Kutsal varlığına saygısızlık ettiğim için bağışla beni Tanrı’m !.. Eğer yaramaz bir şey söylediysem bağışla beni. Ben basit bir insanım, ancak bu kadar düşünebiliyorum… Bağışını üzerimizden eksik etme… Amin.” [7]

Şahanov, Litvanya; Estonya gibi Baltık cumhuriyetleri ve Moldova’da gençlerin, 1990’larda Rus işgaline karşı meydanlara çıktığında ellerinde “Biz Mankurt Değiliz” yazılı pankartlar taşımasını, Aytmatov’un “mankurtlaşmaya direnişe çağrı”sının dünya çapındaki fiili bir yanıtı olarak tarihe yazmıştır.

Bugün sosyal psikolojinin “kendine yabancılaştırılma, kimliksizleştirilme” anlamında bir terimi haline gelen Mankurtlaştırılma -mankurtizasyon- kavramını Türk tarihinin sisli karanlıklarından Manasçı Sayakbay’ın kılavuzluğu ile çıkarıp kayda geçiren Cengiz Aytmatov’un büyüklüğünün bir nedeni işte budur. Özüne yabancılaşarak kendisini yüceltebileceğini sanan bazı aydınlarımız; ve özellikle yazar-çizerimiz de bu “ölümsüz efsane”den kendisine bir pay çıkartır; umarım!

————————————————-
* Bala: Çocuk
** Şire : Taze, yaş hayvan mide derisi

[1] “The term mankurt comes from a Turkic myth popularized by Chinghiz Aitmatov in his novel The Day Lasts More Than a Hundred Years”
http://encyclopedia.thefreedictionary.com/Chinghiz%20Aitmatov
[2] Mankurtisation teriminin kullanım örnekleri için:
http://www.utoronto.ca/cias/kyrgyzstan.html
http://home.parks.lv/sandisr/youth.htm
[3] Mankurtism teriminin kullanım örnekleri için: http://cess.fas.harvard.edu/CESSpg_conf_abstracts2005.html
http://www.crvp.org/book/Series03/IIIC-2/chap-4.htm
[4] Boris Shusteff , Jewish Mankurts?
http://www.freeman.org/m_online/may99/shusteff1.htm
[5] Kuz Başındaki Avcının Çığlığı , Tolkun Yayınları, Ankara 1.Baskı Aralık 1998; 2. Baskı Şubat 2000)
[6] Cengiz Aytmatov, Gün Uzar Yüzyıl Olur, Çev.: Mehmet Özgül; s. 125-127, Cem Yayınevi, İstanbul-1985.
[7] Aytmatov,age, s. 335-338, İstanbul-1985.

‘Yüzyıldan Uzun Bir Gün‘ün Sonunda *

                                             –  Cengiz Aytmat-ov-‘a  –

Bir dost iklimin habercisidir
Kırgız oymağından esen Cengiz rüzgârı; 
Ruhumuzu okşadığından beridir
Kaynamakta ten kazanında yüreğimiz…

“Beyaz Gemi” ile açıldık Isık-göl’e
Ruhlarımız serâzad, pupa yelken
Ayaklarımızda prangalar, âzadlık ellerinde,
Vardık selam verdik Mü’min Dede’ye
Oturup da dizinin dibinde
Türeyişimizi bir kış boyunca dinledik
Hıyanetiyle Oruskul’ların irkildik…
…
Bakınca gördük etrafımızda
Bir sürü ki, Oruskul’lardan, -soldan sağa-.

Bedeninden ruhu hür Han Kırgız’ım
Kalbine kalemini bandırıp yazan Kırgız’ım.

Upuzun bir trenle sonra
Daldık “Sarı Özek” bozkırına

“Boranlı”da verilince zorunlu mola
Tanıştık Yedigey ve Kazangap’la
Anlattılar ‘Hikâye-i Zârife vü Ebû Talib’i:

Hüzün üstün hüzün…
Uzun gecelerde uzun uzun
Asırlardan asırlara uzandık
Söyleştik Nayman Ana’yla bilgece
Mankurtlaşan oğluna yandık birgece…
…
Bakınca gördük etrafımızda
Bir sürü ki, mankurtlaşmağa koşmada. 

Bir dost iklimin habercisidir
Kırgız oymağından esen Cengiz rüzgârı; 
Ruhumuzu okşadığından beridir
Kaynamakta ten kazanında yüreğimiz…

Hayati Bice

————————

(*) Bu şiir Altınoluk ve Türk Yurdu dergilerinde yazarın mahlası olan Oğuz Karaçay imzası ile yayınlanmıştır.

CENGİZ AYTMATOĞLU # CHİNGİZ AİTMATOV

“BİZ  CENGİZ’İ  ÇOK  SEVMİŞTİK!…  SEVERİZ  DE… ”

Dr. Hayati  BİCE

Türk Yurtları Dergisinin 2. sayısında geniş yer verdiğimiz ve kelimenin tam anlamıyla ‘Bir Türk Klasiği’ olarak vasıflandırdığımız(l) Cengiz Aytmatov’un son eseri bizi hiç de istemeyerek bu yazıyı yazmağa mecbur bıraktı. Cengiz Aytmatov’un son kitabını okuyabilmek için sabırsızlanan Türkiye’li okurlarının en acelecilerinden bi­risi olarak Aytmatov’un son eseri olan ve şanssız bir şe­kilde Fransızca tercümesi esas alınarak ‘Dişi Kurdun Rüyaları’ adıyla çevrilen(2) eserini ikinci sayımızın baskısı sürerken okuduktan sonra böyle bir değerlendir­me yapmağı okurlarımız için de bir borç olarak kabul ediyoruz.

Cengiz Aytmatov’un onlarca eseri arasında özellikle üç tanesi -ki 1970 yılında yayınlanan “Beyaz Gemi” (3), 1977’de yayınlanan “Deniz Kıyısında Koşan Alaköpek” (4) ve 1980 yılında yazdığı “Gün Uzar Yüzyıl Olur” (5) – nite­likleri ve adeta biri bir sonrakinnin haberlerini verir ha­vası ile dikkati çekiyordu. Bu kitapları okumuş olan okuyucular hafızalarını şöyle bir yokladıklarında bu sözlerimizin anlamını kolayca kavrayacaklardır. Aytma­tov’un yazı serüvenini(6) çeviri gecikmelerinden kaynak­lanan etkenlerle biraz zaman farkıyla izleyen bir okuyu­cu ve özellikle bir Türk okuyucu olarak Aytmatov’un Gün Uzar Yüzyıl Olur’dan sonra yeni bir romanının yayınlandığını öğrenince çok heyecanlanmıştım. Çünkü yukarıda adı geçen üç eseri etrafında kendisini ve kendine has bir söylemi(7) giderek geliştiren ve Gün Uzar Yüz­yıl Olur’da mükemmel bir teknik ve anlatım gücüne ulaşan Cengiz Aytmatov’un yazacağı yeni eser mutlaka bir şaheser olmalıydı ve daha da önemlisi bugün S.S.C.B. Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov’un beş danışmanından birisi konumuna ulaşan bu Türk yazarı, bu konumunun getirdiği ve zaten uluslararası şöhretinin sağlamış olduğu dokunulmazlığı ile yıkılmaz sanılan ta­buların yerle bir olduğu günümüzde   70 yıllık dik­tatörlüğün Sovyetler Birliği’nin Türk ve müslüman halklarına reva gördüğü zulümleri artık mecazlara bile sığınmağa gerek kalmadan anlatıyor olmalıydı. Ro­manın Türkiye’den önce yayınlandığı Batı ülkelerinden ülkemize yansıyan seslerden anladığımız kadarıyla “din”, “Tanrı”, “kader” temaları (8) etrafında örüldüğünü duyduğumuzda Cengiz Aytmatov’un bu tartışmada ustalıkla kullanabileceği verileri engin İslam medeniyetinin tarihi içerisinde tartışılmaz bir yeri olan Türkistan kültüründen -mesela bir Ahmed Yesevi’den, bir Necmüddin Kübra’dan, bir Yusuf Has Hacib’den- elde edebilecek formasyona sahip olabildiğini ve kullandığını düşünmüştük. Ve nihayet son kitabını okuyunca gördük ki yanılmışız…

Bizim Sevdiğimiz Cengiz

Aytmatov’un Türkiye’de yayınlanan hemen bütün tercümelerini, hatta pekçok kitabının farklı tercümelerini okumuş biri olarak anlaşılmasında ve edebî kişiliğinin çözümlenmesinde özel bir yeri olan Beyaz Gemi, Deniz Kıyısında Koşan Alaköpek ve Gün Uzar Yüzyıl Olur’un ayrı bir önemi olduğunu tekrar vurguluyorum. Yazarın Gün Uzar Yüzyıl Olur adlı eseri etrafındaki değerlendirmemizi dergimizin bir önceki sayısında yaptığımızdan özellikle ilk ikisi üzerinde durarak kitapları okumamış okuyucu için yazımızı daha anlaşılır hale getirebilmek istiyorum. Zor hatta imkansız olduğunu bilmeme rağ­men konuyu daha iyi kavramak isteyen okuyucuların bugün piyasada kolay kolay bulamayacakları bu eserleri temin etmeğe çalışmalarını ve bu zor işi başardıktan sonra okuduklarında Aytmatov’un Türk Edebiyatındaki önemini ve son eseri ile nasıl kendi tabiî gelişimini dumura uğrattığını kolayca anlayabileceklerine emin olduğumu belirtmek isterim.

Cengiz Aytmatov’un eserleri arasında benim için ayrıcalıklı bir yere sahip olan Beyaz Gemi’de yazar, bir çocuğun düşle karışık dünyasında iyilik-kötülük, hayr-şer kavramlarını tartışıyor(9). Bu romanda dikkati çeken en önemli özellik Türk tarihinden alınan motiflerin iyi­lik, hayr yönünde idealize edilerek verilmesi ve açıkça Rus isbirlikçilerinin kötülük, şer odakları olarak lanet-lenmesinde kendini göstermekledir. Yazar bu sembolist anlatımını kendini ele verircesine eserin iyi ve mazlum karakterine Mümin Dede(l0), kötü ve zalim karakterine ise Oruskul (yani Rus’un kulu)(11) adlarını vererek daha açık hale getirmiştir. Yazar bu eseriyle neyi vermek istediğini eser yayınladıktan sonra kendisine yöneltilen eleştirilere cevabını içeren bir yazısında şöyle açıklamak­tadır: “Eserde olay ne olursa olsun, zaferi kim kazanırsa kazansın, yenilen kim olursa olsun gerçek zafer okuyu­cuda oluşan sonuçtadır. Hikaye okuru etkilemiş, onun adalet duygularını ayağa kaldırmışsa, hikayede iyi kötüye yenilmiş olsa bile sonuç olumludur… “Burada yazar öğünerek Beyaz Gemi’yi okuyan okurun iyinin, hakkın ve adaletin zaferini temenni ettiğini ve eserinin bu etkisinin kendisi için önemli olduğunu ifade etmekte­dir ki; eserdeki iyi ve doğru kavramlarının Türk kültüründen motifler etrafında işlendiği hatırlandığında bunun anlamı açıkça ortaya çıkmaktadır.

Aytmatov’un daha sonra yazdığı eserlerinden Deniz Kıyısında Koşan Alaköpek adlı uzun hikayesinin Beyaz Gemi ile olan ilişkisi sadece bizim farkettiğimiz bir durum olmadığı anlaşılmaktadır. Victor Levchenko adlı bir Rus yazarı da bu eserin Beyaz Gemi’nin bir uzantısı olduğunu net olarak ifade etmiştir(12). ‘Deniz’ ve ‘Gemi’ nesnelerinin çağrıştırdığı fizikî yakınlık dışında bir yakınlık taşımayan bu öykülerin ortak noktaları kurgu ve iç yapılarındaki benzerliklere dayanmaktadır.

Bu ikinci önemli eserinde Aytmatov bir kayıkla okya­nusta kaybolmak üzere olan dört kişinin, hayat tecrübe­lerini ve yaşama umutlarını aralarındaki en genç kişi olan çocuğa aktarmalarını ve adeta soylarına yaptıkları vasiyetleri emanet ettikleri çocuğun yaşama ümidi için kendilerini feda etmelerini dile getirmektedir. Burada soyun devamının ve bu devamlılık arzu edilirken yaşanmış ve yaşanan geleneğin yeni nesillere aktarılmasının önemi vurgulanmaktadır. Bu kavramların ne derecede önemli olduğu şu ülkede yaşayan herkes için malumdur herhalde… Levchenko, derin anlamlı bir felsefe ürünü olduğunu sezinlediği bu hikayenin en önemli unsurunun insanoğlunu insanlaştırmanın kendini feda eden bir “özgecilik” pahasına elde edilebileceğini vurgulaması olduğunu isabetle kaydetmektedir. O’na göre Deniz Kıyısında Koşan Aİaköpck coşkusu, insanlık adına yılmaz savaşım, ahlak yasalarının sarsılmazlığını pekiştirmesi bakımlarından Beyaz Gemi’ye çok benze­mektedir. Atsız’ın Bozkurtlar adlı eserini dikkatlice oku­muş olanlar, Aytmatov’un bu eserlerindeki birçok te­manın Atsız’ınkilerle nasıl da benzeştiğini hayretle göreceklerdir(13). Umarız böyle bir karşılaştırma yapma önceliğini de yine bir yabancı, Türk bilim adamlarından kapmamış olsun!..

Beyaz Gemi ve Deniz Kenarında Koşan Alaköpek adlı eserlerinde ancak dikkatli okuyucuların farkedebileceği incelikli mesajlarla günümüzdeki ve Sovyet siste­mi içinde yaşamak durumundaki insanlara göndermelerde bulunan Aytmatov, Gün Uzar Yüzyıl Olur adlı şaheserinde (demek ki bazen son yazılan eser yazarın şaheseri olamıyormuş!) bu sembolik ifade tarzını ve usulden kay­naklanan ihtiyatı bir kenara bırakarak Sovyet sisteminin temellerini açıkça bombardımana tutması bir adım daha öne çıkıyordu. Henüz Gorbaçov piyasada yokken kaleme aldığı bu eser Sovyetler’deki değişimin kökenlerinin daha derinlerde yattığının da habercisi oluyordu.

‘Cengiz Aytmatov Geleneği’

Diğer bütün eserleri bir kenara bırakılsa bile Aytmatov’un Beyaz Gemi, Deniz Kenarında Koşan Alaköpek ve Gün Uzar Yüzyıl Olur adlı eserleriyle bir edebî gele­neğin öncüsü olabileceği tartışılmaz bir gerçektir. Bu yönüyle Aytmatov Çağdaş Türk Edebiyatı’nın en büyük yazarı olarak adlandırılsa yeridir ve bundan sonraki Türk Edebiyatı’nda bir Aytmatov Geleneği var olacaktır. Bu geleneğin başlıca özelliklerini yazarın kendi ifadeleri ve eserlerindeki ortak özellikler etrafında tasnif etmek de mümkündür.

Yazar eserini millî gelenek ve törelerini kaynak alarak zenginleştirecektir, ancak ilgisini sadece böylesi bir çerçeve ile sınırlandırmamak ve insanı ilgilendiren her türlü meseleye gönlünü ve kafasını açmalı, ufkunu ma­hallî olanın ötesine taşırmalıdır(14). Sanat insanı derin düşüncelere sürüklemeli, insanı sarsmalı, gerekiyorsa hü-zünlendirmeli, öfkelendirmelidir; yani insana insan olduğunu her an hissettirmelidir. Ayrıca sanat, hayatın ayak altına alınan, küçük düşürülen, giderek yok edilen değerli yönlerini yeni baştan kurmak, korumak ve kur­tarmak aşkı uyandırmalıdır(15). Toplumların gelecek kuşaklarına birer vasiyeti olan gelenek ve töreler etrafında örülmüş destanlar ve millî eserler fantastik birer masal değil, yüzlerce yıllık mirasın özünü taşıyan hafıza olarak görülmeli ve değerlendirilerek fonksiyonel hale getirilmeli, modern insan için destanların yörüngesine oturtulmuş modern destanlar üretilmelidir. Evrenin mer­kezi olan insanın insanî özellikleri titizlikle yaşatılmalı, yeni boyutlarla derinleşmesi yolundaki millî birikimlere yeni katkılar sağlanması göz ardı edilmemelidir. Aytmatov geleneğinde sevginin özel bir yeri vardır. O’na göre yazar insanlara nefreti değil sevgiyi hatırlatmalı, eseri okuyan okuyucuda oluşacak nihai duygu sevgi ekseni et-rafında şekillenmelidir(16). Bütün bu özelliklerin bir eserde verilebilmesi elbette ki zordur ve büyük sanatçılık bu zoru başarabilmektedir.

Ve bunun imkansız olmadığını Cengiz Aytmatov eserleriyle isbat etmeyi başarmıştır.

“Kıyamet”  yahud  Cengiz’in  İntiharı

Beyaz Gemi ile açıldığı Deniz Kenarında Koşan Alaköpek ile bizi soluk soluğa bıraktıktan sonra Yüzyıl­dan Uzun Bir Gün’de dinlendiren ve kendimize gelmemizi sağlayan Cengiz Aytmatov’dan gelecek çağrıya kulak kesilmiş olarak yıllarca bekledikten sonra karşımıza çıkan Dişi Kurdun Rüyaları’nda ne o beklediğimiz bizi heyecanlandıracak renkler ve sesler ve ne de o alıştığımız Aytmatov’dan bir eser vardı. Yer yer Kırgız çobanı Cengiz’in kokusuna rastladığımız bu vadide kurtlar bile Bozkurt’a benzemiyordu.

Gün Uzar Yüzyıl Olur’dan sonra Kıyamet adı ile yazdığı son eserinin 1986 yılında yayınlandığını ve bu yıllarda Sovyetler Birliği’ndeki yönetim kadrosu ile Cen­giz Aytmatov’un girdiği ilişkiyi de göz önüne aldığımızda Cengiz Aytmatov’a bu eserini yazarken etki eden dış faktörleri sıralayabilmemiz mümkündür. Azer­baycan Türkleri’nin Karabağ Meselesi konusunda Erme­niler ile aralarında ortaya çıkartılan ihtilaftaki tutumundan dolayı kırgın oldukları Cengiz Aytmatov’un niçin üst düzeydeki bütün Türk kökenli ve “sadık” yöneticiler tasfiye edilir ve Politbüro’da bir tane bile müslüman bırakılmazken Azerbaycan’da akıttığı kanların vebalinden tarih boyu kurtulamayacak olan Mihail Gorbaçov tarafından danışmanlıkla taltif edildiği sorusunun cevabı bu faktörlerle yakından ilişkilidir. Ve bütün bunlar söz konusu iken Cengiz Aytmatov, kendi tabiî gelişim seyrini nasıl sürdürebilirdi? Bu elbette mümkün değildi, ideoloji ve pragmatizm bir kere daha sanatı ve Cengiz Aytmatov gibi bir sanatçının sanatını deforme etmiş; hatta Cengiz Aytmatov’u Aytmatov Geleneği’ne yabancılaştırmıştı…

Bu soyut ifadelerin daha anlamlı hale gelebilmesi için Aytmatov’un son yayınlanan eserindeki temaları irdelememiz yararlı olacaktır. Bu son romanında Aytma­tov ağırlıklı olarak insanın çevreye olan zararını, Allah’ın kanunlarına muhalefetin yarattığı bunalımları, uyuşturucunun kişileri ve toplumu çürütücü etkisini işlemektedir. Aytmatov’un yukarıda anahtarlarını özetle­diğimiz yazı geleneğinde yadırganmadan yer alabilecek bu konuların işlenmesi elbette ki güzel ve tartışmasız yararlıdır. Cenigz Aytmatov’un Aytmatov Geleneği’nden kopuşu ele aldığı konular yönünden değil bu konuları işlerken kullandığı motifler ve olumladığı tiplemelerde or­taya çıkmaktadır. Bu kitabında yazar kendisini Sovyet Edebiyatı’na yabancı olmayanların aşina olduğu deyimle ‘Sovyet ülkesinin çıkarlarına adamış’ biri olarak göster­mektedir ve bu çabası hali hazırdaki konumuyla da gayet mütenasip bir görünüm arzetmektedir. Hatta Aytmatov, ruh, kader, doğrunun tebliği, ilahî adalet gibi doğrudan doğruya dinî karakterli temaları Hristiyanî unsurlarla ifade etmeğe çalışmaktadır(17). Sovyetler Birliği gibi ateist bir ülkede hiçbir İslami eğitim almamış bir yazar­dan bu gibi girift konulara “Ehl-i Sünnet vel Cemaat”ın görüşlerine muvafık fetvalar irad etmesini beklemediği­miz açıktır; ancak aynı konuları bizim sevdiğimiz Ayt-matov’un mutlaka ve mutlaka millî gelenek içinde işleyebileceğinden de eminiz: bunun en büyük delili Aytmatov’un bu eserlerinden önce verdiği eserleri ve Gün Uzar Yüzyıl Olur adlı şaheseridir.

Bir şanssız değerlendirme ile Aytmatov’un inandığı din etrafında gereksiz bir suizanda bulunulduğunu da üzülerek gördüğümüz için konuyu daha serinkanlılıkla düşünülebilecek bir tarata kaydıralım: Romanda önemli temalardan birisi olarak uyuşturucu ve uyuşturucu kaçakçılarının toplumda yol açtıkları tahribatın sorgulanması öne çıkmaktadır. Bugün Sovyetler Birliği’nde bir uyuşturucu meselesinin var olduğu ve Sovyet toplumunu tehdit edecek bir çapa ulaştığı gerek uluslar arası basından takip edebildiğimiz kadarıyla gerekse Sovyetler Birliği ile ilgili yerinde yapılmış gözlemlerin tanıklığı ile bilinmektedir. Ancak Sovyetler Birliği’ndeki uyuştu­rucu meselesinin o ülkenin Slav kökenli insanlarının ve başta Rusların gençliği için söz konusu olduğu da net olarak bilinmektedir. Sovyetler Birliği’ndeki bütün Türkler için herhangi bir konudaki tavrı çok önemli olan Cengiz Aytmatov gibi artık dokunulamaz bir Türk ve müslüman kökenli bir Sovyet vatandaşının kafa yora­cağı o kadar çok mesele arasında uyuşturucu herhalde pek sonlarda kalmalıydı.

Onlarca yıldır yağmalanan Tür­kistan topraklarında Rus sömürgecilerin yol açtığı tabii ve tarihî çevrenin yok edilmesinin ortaya çıkardığı yüz­lerce yara -Aral Gölü’nün kuruma tehlikesi, yapılan nük­leer denemelerin yol açtığı radyasyonun sonucu olan sakat ve ölü doğumlar, kadınların analık yeteneğini kaybetmesi, milyonlara varan sürgün kurbanları, Rus şovenistlerin aydın kıyımları, sömürgeleştirilen Türkistan’da oluşturulan yapay duvarların ardına sığınılarak işlenen cinayetler ve yüzlerce kardeşimizin katline çanak tutan provokasyonlar, Afganistan’ın işgali ve daha yüzlercesi -elbette ki Aytmatov’un cahili olmadığı konulardır ve en az uyuşturucu kadar önemlidir ve elbette daha çok Türkleri ilgilendirmektedir, nasıl ki uyuşturucu Rusları ilgilendiriyorsa. ..

Bugün Moskova’da Mihail Gorbaçov’un danışmanı olarak hayatım sürdüren Cengiz Aytmatov, Türk kim­liği ile geldiği zirveden üzülerek ve içimiz yanarak izlediğimiz kadarıyla hızla iniş yolundadır ve millî olmanın en güzel örnekleri ile dünyanın tanıdığı bu büyük Türk yazarı milliyetsiz bir Sovyet yazarı ve sonuçta “homo sovieticus”lardan birisi olma yolunda maddî kazanımlarla ilerlerken, başta herşeyi olan sanatı ve hiçbir şeyle be­deli ödenemeyecek ‘kardeş sevgisi’ olmak üzere pek çok insanî zenginliğini yitirmektedir. Azerbaycan Türklüğü’nün gökte uçan turnadan medet umduğu karanlık günlerde kardeş feryadını işitmemesi bu yolda epey de yol aldığının göstergelerinden birisiydi denilse yeridir mi?..

“Obana dön Cengiz!…”

Cengiz Aytmatov bizim için hala yaşayan en büyük Türk yazarlarından biridir. Üzerimizde hakkı olan kalem­lerden biridir O, Türkistan lafzını kullanmanın en büyük cürüm olduğu devirlerde bu kutlu cürmü işleyenlerin başındadır O, mankurtlaştırılan oğluna yanan Nayman Ana’nın çığlığıdır O, Manas’ın obasından bugüne kalan sestir O, yokolup gideyazken Ergenekon’u hatırlatandır O, Kür-Şad’ın kırk yoldaşı gibi kendini yokedip soyunu diriltmeyi kutsayandır O, bir Beyaz Gemi ile bizi zul­mün olmadığı diyarlara götürendir O, Kırgız Anası’nın ak sütünü helal ettiren, Töreli babasının kemiklerini incitmeyendir O, Aymuhammed oğlu Cengiz’dir O…

Heyy Aymuhammedoğlu Cengiz!.. Bu sözleri duy-san da, duymasan da; duymazdan gelsen de sen bizimlesin! Bizdesin, bizdensin!.. Vallahi bunu o seni pek çok seven Gorbaçov da biliyor…

Hem daha yazacağın o kadar çok şey var ki…

——————————

NOTLAR:

1) Hayati Bice, Bir Türk Klasiği: Cengiz Aytmatov, Türk Yurtları, 2:49-55, 1990.

2) Cengiz Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, Çev. Refik Özdek, Ötüken Yay., 350 s., İstanbul 1990.

Cengiz Aytmatov, Güner Yüreklik isimli bir gazete­cinin yaptığı ve 17.11.1987 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde yayınlanan röportajında Rusça yazdığı son ki­tabinin Kırgız Türkçesi adının “Kıyamet” olduğunu ve Türkiye’de yayınlandığında da aynı adın kullanılmasını uygun bulduğunu belirtmiştir. Ötüken Yayınevi herhalde yazarın   bu temennisinden haberdar olamadığı için Fransızca tercümenin adı ile yayınlanmasını tercih etmiştir.

3) Cengiz Aytmatov, Beyaz Gemi, Çev. Güneş Bozkaya-Kollontay, Yeni Dünya Yayınları, 164 s., İstanbul, 1980. Bu eser kısa süre sonra Cem Yayınevi tarafından Mehmet Özgül’ün tercümesi ile de yayınlanmıştır.

4) Cengiz Aytmatov, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, Çev.: Mehmet Özgül, Cem Yayınevi, 96 s., İstanbul, 1983. (Yazarın Erken Gelen Turnalar ve Fujiyama adlı eserleriyle bir arada basılmıştır)

Burada, “Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek” hikayesi üzerine tasarlanan senaryonun. Cengiz Aytmatov’u tanıyan, önemini bilen Namık Kemal Zeybek’in yönetimindeki Kültür Bakanlığı bünyesinde oluşturulan “Sinema Danışma Kurulu”nca film yapılmağa değmez olarak değerlendirildiğini üzülerek kaydetmemiz gerekiyor. Aynı kuruluşun hangi filmlere devletin kesesinden- tabiri caiz değil ama “beyt-ül mal”dan milyonlarca liralık destek verdiği ise ayrı bir yazının konusudur. Kamuoyuna ve ilgililere buradan duyurmak ise bizim görevimizdir.

5) Cengiz Aytmatov, Gün Uzar Yüzyıl Olur, Çev.: Mehmet özgül. Cem Yayınevi, 347 s., İstanbul 1985.

6) Cengiz Aytmatov’un yazı serüvenini takipte kılavuz olabi­lecek nitelikte Bütün Eserleri’ni içine alan ciddi bir bib­liyografya çalışması, Mustafa Çetin tarafından hazırlanarak Nilüfer Edebiyat Dergisi’nin 3. sayısında yayınlanmıştır. Bu çalışmada Aytmatov’un eserlerinin Türkiye’de ve dünyada yapılan neşirleri hakkında en geniş literatür taraması mevcut olup Aytmatov hakkında çalışma yapacakların asla ihmal edemeyeceği nitelikle bir kaynaktır. Aytmatov yazı serüvenin nitelik ve nice­lik yönünden kronolojik takibi içinde bu çalışmanın ülkemizde yapılan tek araştırma olduğunu da belirtmeden geçemiyorum.

7) Bilge Ercilasun, Cengiz Aytmatov Hakkında Bir İnceleme, Türk Kültürü, 325: 31-38, 1990. Bu incelemede yazarın fikri yönelişleri ve eserlerinin ortak noktaları vukufla işlenmektedir.

8) Güner Yüreklik, Aytmatov tanrısını arıyor, (Röportaj) Cumhuriyet Gazetesi ,17 Kasım 1987.

9) Elif Su Akdemir, Bir Dünya, Bir Çocuk ve “Beyaz Gemi”, Nilüfer Edebiyat Dergisi, 3:35-38, 1985.

10) Çeviri yanlışlarının güzel bir örneği olarak bu isim Cem Yayınevi tarafından yapılan basımda Rusça’dan Momun Dede olarak aktarılmış. Bu durumda yazarın isme yükle­diği anlam tabii ki uçup gidiyor. Yeni Dünya Yayınları’ndaki çeviride aslına uygun olarak kullanılmıştır.

11) Oruskul ismi ise bu defa Yeni Dünya Yayınevi çevirisinde  Urazkul  olarak  geçiriliyor. Cem Yayınevi’nin basımında doğru olarak kullanılan bu ismin “Rus’un kulu” anlamına geldiği göz önüne alınırsa semboller etrafında hikayesin! derinleştiren yazarın vermek istediği mesajların okuyucuya ulaşamaması mutlak hale geliyor. Bu nedenle özellikle Sovyetler Birliği’nden ve hatta genel anlamda diğer dillerden yapılan tercümelerde mut­laka titiz davranılması gerektiği de bu iki örnek ile açı­kça ortaya çıkıyor.

12) Victor Levchenko, Uçsuz Bucaksız Okyanusta Dört Kişi Üzerine, Bkz. Dipnot: 4’de belirtilen eser, 181-185. s.

13) Krş. Atsız, Bozkurtlar, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1977.

14) Aytmatov’un Dilinden, Türk Yurtları, 2:50-52, 1990.

15) Cengiz Aytmatov, “Beyaz Gemi” Üzerine Gerekli Açıkla­malar (Beyaz Gemi Romanına Ek), Yeni Dünya Yayınları, İstanbul, 1980.

16) Bilge Ercilasun, a.g.m.

17) Yazar, Cumhuriyet Gazetesi’nde yayınlanan röportajında ‘Kıyamet’ romanında “bugünün insanlarına bir mesaj iletebilmek için İsa’yı ve Hrıstiyanlığı kendine ana konu” olarak seçtiğini, “bunu yaparken de dünyanın sonunun İsa’yı çarmıha geren her türlü iyiliği yok etmeğe çalışan biz insanların   kendi elinde olduğunu göstermeğe ” çalıştığını ifade etmektedir. Aytmatov, yeni romanını diğerlerinden ayıran en önemli farkın bu romanında “din”i konu edinmesi olduğunu belirtirken gazetecinin İslam kültüründen gelen bir yazar olarak niçin İslam’ı değil de Hrıstiyanlığı ele alışma cevaben romanında anlatmak istediği konu için en iyi malzemeyi “Hz.İsa’nın çarmıha   gerilişi” kıssasından  temin edebileceğine inandığını söylemektedir.

Hoca Ahmed Yesevi ve Divan-ı Hikmet [TV Programları] Hakkında Açıklama

Üniversite öğrenci toplulukları ve STK’lardan Ahmed Yesevi konulu konferans çağrıları alıyorum. Programım elverdiğince katılmağa çalıştığım bu tür davetlerden çoğunluğuna icabet edemiyorum.
TRT-AVAZ’da 31 Ocak 2015 ve 7 Şubat 2015 günlerinde 2 bölüm olarak yayınlanan “Gökkubbemiz” programında toplam 2 saat süre ile“Ahmed Yesevî ve Divan-ı Hikmet” hakkında konuştuk. (Bu bölümlerin videoları youtube.com dan izlenebilir.)
Bu program sayesinde “Ahmed Yesevi ve Divan-ı Hikmet” hakkında bilgilenmek isteyenler için, yeterli olabilecek nitelikte bir sohbet ortaya çıktı.
Bu sohbetlerin internette erişilebilir durumda olması, çeşitli nedenlerle gidemediğim davetlere gelecek insanlara yönelik birer sunum olarak kabul edilmelidir.
Bu sohbet linklerini paylaşarak “Ahmed Yesevi ve Divan-ı Hikmet” hakkındaki toplum bilincinin derinleşmesine katkıda bulunacak dost ve arkadaşlarıma teşekkür ederim.

Dr. Hayati BİCE

***
İlgili Videoların Linkleri:
*Dr. Hayati BİCE’den: “Ahmed Yesevi ve Divan-ı Hikmet” Sohbeti:1.Bölüm: https://www.youtube.com/watch?v=u2MnbjJRilg

*Dr. Hayati BİCE’den : “Ahmed Yesevi ve Divan-ı Hikmet” Sohbeti:2.Bölüm: https://www.youtube.com/watch?v=TkfMOVWW6eM

“Ülkücünün Kitap Okuyanı İyidir!”

Eli kalem tutan, kitaplara aşina birkaç ülkücü, bir araya geldiklerinde klasik sohbet konularından birisi ‘ülkücülerin kitap okuma alışkanlığı’nın olmayışıdır. Bu zaafın nedenleri ve çarelerinin tartışıldığı kaç sohbeti paylaştığımı hatırlayamıyorum. Geçtiğimiz günlerde bir anket yanıt verirken karşılaştığım veriler bana bu konuyu sadece sohbet ortamlarında bırakmayıp yazıya dökme gereğini hissettirdi.

Tarih ile ilgili bir internet sitesinin (müverrih.net) okurları arasında yapılan bir anketin sonucuna göre, “Ayda kaç kitap okuyorsunuz?” sorusuna ankete katılanların % 54’ü 1-3 kitap yanıtını vermiştir. “Kitap alışverişinizi nerelerden yapıyorsunuz?” sorusuna yanıt verenlerden %27’si internet kitabevlerinden kitap aldıkları belirtmiştir. Bu yazıda, son on yılda gündeme gelen internet kitapçılığının ülkücülük yönünden anlam ve önemine değineceğim. Bunun için ülkemizdeki en saygın ve etkin çevrimiçi (online) kitabevlerinin başında gelen kitapyurdu.com verilerini ülkücü okur-yazarlık yönünden değerlendirmek istiyorum.

14 yıldır hizmette olan ve ülkemizde internet kitapçılığının öncüsü kabul edilen kitapyurdu.com sitesinin kurucusu Sadi Kizir’den aldığım bilgiye göre, bir kez olsun alışveriş yapmış bulunan tekil kullanıcı sayısı 753.161, bir siparişteki istenen ortalama kitap sayısı: 5,5’tur. Veritabanında bulunan 600 binin üzerindeki kitap ile ülkemizin en zengin kitap arşivini de oluşturan kitapyurdu.com’un bu rakamlarını ülkücü okur-yazarlık açısından sorguladığımızda, ülkücüler olarak göğüs kabartacak bir tablo ortaya çıkmayacağını bu yazının okurları hemen tahmin edebilir. Ben yine de net bir tablo ortaya çıkması için bazı kıyaslamalar yapacağım.

Ülkücü Okur-Yazarlık

Ülkemizdeki nüfus içerisinde kendisini “ülkücü” olarak tanımlayanların ne kadarlık bir kitle oluşturduğuna dair kapsamlı bir veri tabanına dayanan bir araştırma elimizde yoktur. Ancak seçimlerdeki MHP oy oranını geniş bir kamuoyu araştırması olarak kabul etmek mümkündür. 2011 genel seçimlerindeki 5.585.000 oy ile MHP’nin oy oranı %13.01 olarak şekillenmiştir. Bu oran baz alınırsa  kitapyurdu.com’un 753.161 müşterisi arasında “ülkücü” denebilecek alıcı profili 97.910 kişi olabilir. Aslında genel seçmen kitlesine göre MHP’ye oy verenlerin daha eğitimli bir kitle olması nedeniyle bu sayının daha yüksek olması, meselâ: 100.000 olarak kabul edilebilmesi de mantıklıdır.

Bu “ülkücü alıcı kitlesi”ne hitap eden “milliyetçi/ülkücü” yayınevleri kitapyurdu.com veritabanındaki binlerce yayınevi arasında sadece iki elin parmakları kadar yer tutmaktadır. Bunlar arasında elinizdeki Yeni Düşünce’nin yeni yayın döneminde yayına girmesini sağlayan yayınevinin Berikan ve Kurgan Edebiyat adlı iki marka yayınevi de vardır. Kitapyurdu.com’un ciddi çalışma sistemi, internetten alınan her kitabın sistemde görünebilmesini sağlamaktadır. Bu sağlam verilere göre,  Berikan Yayınları 523,  Kurgan Edebiyat ise 132 kitabını kitapyurdu.com’da satışa sunmuştur. Bu yayınevlerinden Berikan’ın en çok satan kitabının satış adedi 463, Kurgan’ın ise 106’dır. Bu iki kitabın da akademik eserler oluşu dikkat çekicidir.

Ülkücü Klasiklerin Durumu

Ülkücü Hareket’in kurucu lideri Başbuğ Alparslan Türkeş’in uzun süre piyasada baskısı bulunmayan, ülkücü hareketin temel görüşlerini oluşturan “Dokuz Işık” eseri geçtiğimiz yıllarda Bilgeoğuz Yayınevi tarafından yeni baskısı ile okurlara ulaştırılmıştır. Kitapyurdu.com’un verilerine göre, Bilgeoğuz Yayınevi’nin en çok satan kitabı olsa bile, “Dokuz Işık”ın buradaki satışı 710 adet ile sınırlı kalmıştır.

Türk milliyetçiliği tarihine mal olmuş nadir eserlerden Hüseyin Nihal Atsız’ın ölümsüz eseri “Bozkurtlar”ın çeşitli yayınevleri tarafından birçok baskısı yapılmıştır. Toplam tirajının ne kadar olduğunu kestirmek mümkün değildir. Ancak son baskısının satışı ile ilgili rakam, yine de bir fikir verebilir: Ötüken Neşriyat tarafından yapılan baskının Kitapyurdu.com’dan satış miktarı 1713’tür.

Türk-İslam Ülküsü’ne isim babalığı yapan S. Ahmed Arvasî’nin “Türk-İslâm Ülküsü” eserinin Bilgeoğuz Yayınevi tarafından basılan üç cild halindeki kitapyurdu.com satışları da, her cildi için 500 civarındadır.

Bu kıyaslamaları Kitapyurdu.com’dan satış yapan ve milliyetçi-ülkücü kitleye hitap eden diğer kitaplar için de yapsak, sonuç fazlaca değişmeyecektir. Oysa muhtemel okuyucu-müşteri kitlesi içinde MHP oy oranına göre en az 90 bin olması gereken hedef kitleye göre bu rakamlar çok düşük bir ilgi düzeyinin habercisidir. Bu gerçeklerden haberi olmayan iyiniyetli ülküdaşlarımızın “Niye bizim büyük albenili kitabevi zincirlerimiz yok?” “Niçin bizim yazarlarımızın kitapları en çok satanlar listesine giremiyor?” gibi sorularının ne kadar havada kaldığı, sanıyorum şimdi daha iyi anlaşılmıştır.

Ülkücü Okur-Yazarlık Nasıl Arttırabilir?

Sorunu bu şekilde ortaya koyduktan sonra bu sorunun yanıtını arayabiliriz. Bunun için özellikle yeni kuşakların zihnini meşgul edip zamanlarını adeta bloke eden cep telefonu, tablet bilgisayarlar gibi yeni araçların kitap okuma alışkanlığını, hızla düşürmesi gözönüne alınmalıdır. Çocuklarımızın elektronik ortamdaki paylaşımların ağına düşmediği ilköğrenim dönemindeki okuma alışkanlığı çok önem kazanmıştır.

İlköğrenim çağında düzenli okuma alışkanlığına adım atamayan bir genç adayının sonraki yıllarda bu alışkanlığı edinmesi neredeyse imkansız hale gelmiştir. Bu nedenle öğretmen kitlesi içerisinde önemli bir yüzdeye sahip olan milliyetçi/ülkücü eğitimcilerimizin çocukluktan gençliğe geçiş dönemindeki (10-15 yaş kuşağı) öğrencilerine bazı milliyetçi eserleri tavsiye etmekte geç kalmamaları gerekmektedir. “Ağır gelir” fikri ile bazı kitapların okunmasını tavsiyenin ertelenmesi, o “ağır kitap”ların kapağının bile açılmadan geçecek ve sadece içgüdülerle yaşanacak yılların vebalini getirecektir, getirmektedir. Ülkücü yazarlarımız da eserlerini yazarken, artık hedef kitlesi olarak lise-üniversite gençliğini değil 10-15 yaş grubunu muhatab kabul etmelidir. Aksi halde yıllarını vererek yazdıkları “çok kaliteli” eserlerinin 500-1000 adet yapılan baskılarının satışı için yıllarca beklemek zorunda kalacaklardır, kalmaktadırlar.

Bu yazının başında atıfta bulunduğum, internet üzerinden kitap edinme alışkanlığının ülkücü camiada zayıflığının nedenlerine değinmek için yerim kalmadı. Bir başka yazıda “Ülkücü Kütüphane” (ulkucubellek.com) deneyimimiz ile birlikte paylaşmak üzere…

Dr. Hayati BİCE ile: Yesevî, Yesevîyye Tarikatı ve Tasavvuf Üzerine

1-Yesevîlik ve Divan-ı Hikmet ile ilgili çalışmalarınız hakkında bilgi verir misiniz?

Gençlik yıllarımda Ahmed Yesevî’yi lisede edebiyat dersi almış herkes kadar, bir-iki cümlelik bir kapsamda tanırdım; kendileri ile yakından tanışmamız 1990 yılında umre için bulunduğum Medine-i Münevvere’de Doğu Türkistan’lı bir alim olan Abdulmecid  Kaşgarî’nin 1904 Taşkent basımı bir Divan-ı Hikmet’i armağan edip “Alın bu eseri, Türkiye’de basın” demesi ile başladı. UNESCO 1993 yılını “Ahmed Yesevî Yılı” ilan edince yapılan çalışmalar kapsamında, 144 hikmeti içeren Divan-ı Hikmet çalışmamın ilk baskısı Türkiye Diyanet Vakfı yayını olarak 1993 yılı sonlarında günyüzüne çıktı. Daha sonra elime ulaşan hikmetlerin de eklenmesi ile son baskılarda bu rakam 217’ye ulaştı. Nihayet geçtiğimiz günlerde Taşkent’te yapılan bir baskı ile karşılaştırdığımda tesbit ettiğim hikmetlerin de eklenmesi ile Türkiye Türkçesinde yayınlanmış, Yesevî hikmetlerinin sayısı 250’yi aşacak. Bu hikmet sayısının giderek artışının nedeni yeni bulunan el yazmalarında farklı hikmetlerin ortaya çıkmasıdır.

Kazakistan’daki Ahmed Yesevî Üniversitesi’nde görev aldığım 1994-1995 öğretim yılında bölgede yaşayan Yesevîlik tarikatı, Yesevî geleneği üzerine yaptığım araştırmalar, çalışmalarımın tasavvufî anlamda yeni boyutlara ulaşmasını sağladı.  Merak edilen bir husus da, tıp doktoru olduğum halde bu türden çalışmalara nasıl giriştiğimdir. Ailemin Kafkasya Karaçay Türklerinden olması hasebiyle Kuzey Türkçesi grubundan bir anadile sahip olmamın hikmetlerin kadim Türkçesini benim için anlaşılır kılması ve bunun yanında tasavvufî terminolojiye olan âşinalığımdır. Konunun bir de manevî boyutu var ki, gelecek nesillerimizi düşünerek, kayda girmesi için otobiyografik roman tarzındaki “Türkistan Rüyası” adlı kitabımda paylaştım. Son olarak, geçen ay  H Yayınları arasında okurların huzuruna çıkan “Hoca Ahmed Yesevî ve Hikmetleri”  çalışmamı, gençlerin hem Ahmed Yesevî tanımaları, hem de eserde yer alan 99 hikmeti üzerinden mesajlarına ulaşabilmelerini hedefleyerek yayına hazırladım.

2-Horasan Erenlerinin piri olarak kabul edilen Ahmed Yesevî’nin beslendiği İslâm düşüncesi, geleneği nedir? Hangi kaynaklardan beslenmiştir?

Ahmed Yesevî  (1093-1166) Türk yurtlarındaki tasavvufi İslâm düşüncesinin piridir. Bunu kendisine verilen ve ölümünden 100 yıl geçmeden tüm Orta Asya’da yayılan “Pîr-i Türkistan” ünvanı da betimler. Ahmed Yesevî’nin ‘Pîr-i Türkistan’ ünvânının bir yakıştırma olmadığını gösteren bir rivayeti kayda geçiren ve böylece tarihe not düşen ünlü sûfî yazar Ferîdüddîn Attâr (1136-1221), tasavvuf klasiklerinden olan “Mantıku’t-Tayr” kitabında Pîr-i Türkistan olarak andığı Ahmed Yesevî’nin oğlunun katli ile ilgili menkıbeye şu satırlarla değinir:

“Pîr-i Türkistan’ın Sevdiği İki Şey”

“Türkistan Pîr’i, kendi halinden haber verdi de dedi ki: En fazla iki şeyi severim. Birisi yörük kıratım, öbürü de oğlum! Oğlumun ölümünü haber alırsam bu haberi getirene hediye olarak atı bağışlayacağım. Çünkü görüyorum ki bu iki şey, canıma âdeta iki put gibi görünüyor!” (Ferîdüddîn Attâr, Mantıku’t-Tayr, Çev. Yaşar Keçeli, Kırkambar Yay., İstanbul, 1998.)

Burada bahsedilen Türkistan, Hazar Denizi’nin doğu kıyılarından Çin seddine kadar uzanan milyonlarca kilometrekarelik sahadır ve Ahmed Yesevî işte bu uçsuz bucakların manevî önderidir. Tasavvuf tarihinde yaşadığı, öldüğü şehirlere nisbetle adlandırılan sufîler vardır ama, ismi bu kadar geniş bir coğrafya ile özdeşleştirilmiş ikinci bir isim tasavvuf tarihinde yoktur.
Yesevî’nin beslendiği kaynaklara gelince,  Divân-ı Hikmet’teki şiirlere bakarak Yesevî fikriyatının köklerini çıkartabiliriz: 1.Kuran-ı Hakîm, 2.Nebevî Sünnet, 3.Divan-ı Hikmet’te görülen tasavvuf pirlerinin izi. (Hallâc-ı Mansur, Bayezid-i Bistâmî, Şiblî Horasanî, Arslan Baba vb.)

3-Arslan Baba kimdir? (Neden soruyorum, öyle biri olmadığı da söylenmiştir).  Ahmed Yesevî’nin Yûsuf Hemedânî’nin halifesi olduğu doğru mu?

Divân-ı Hikmet’e bakarsak, ‘efsanevî bir kişi’ olarak algılanan Arslan Baba daha gerçek; tarihî kaynaklarda daha net olarak sunulan Yûsuf Hemedânî portresi ise daha belirsizdir. Arslan Baba hakkında şüphelerin nedeni, biraz da hakkındaki rivayetlerin inanılmazlığından kaynaklanır. Oysa Arslan Baba’nın evlenip çocuk/torun sahibi gerçek bir kişi olarak yaşadığı, Türkistan’da irşad yapan bir mürşid olduğu, türbesinde yanıbaşında yatan halifelerinden; Ahmed Yesevî halifesi olan oğlu Mansur Ata’dan, Mansur Ata’nın torunu Zengî Ata’dan anlaşılır. Üstelik bu ailedeki iki isim olan Arslan Baba ve Zengî Ata’nın esmer -ve hatta siyahî denecek koyu renkli- insanlar oluşu, bölge insanlarından etnik olarak farklı bir kökene sahip olduklarını da düşündürür.  Yûsuf Hemedânî-Ahmed Yesevî ilişkisi ise Nakşbendîliğin 15. Asırdaki en önemli yazılı kaynaklarından Reşahat’ta kayda girmiştir. Burada sadece işaret ederek geçiyorum ama, Türkistan tasavvufunun köklerine inmek isteyen bütün gençler muhtelif baskıları yayında olan Reşahat’ı mutlaka okumalıdırlar.

4- Ahmed Yesevî’nin Buhara dergâhını Abdulhalık Gücdüvânî’ye bırakıp göçebe Türklerin arasında tebliğde bulunmaya başladığı anlatılır. Anadolu’ya etkisi bu tebliğ çalışmalarıyla mı oldu? Kimleri etkiledi?

Bu nokta Yesevîlik-Nakşbendîlik ilişkisinin anlaşılması noktasında çok önemlidir. Bugün dünyadaki belki de en yaygın tasavvufî meşreb olan Nakşbendî silsilelerinde Ahmed Yesevî’nin ismine de yer verilmesi mümkündür. Çünkü Hacegân silsilesinin en önemli isimlerinden Abdulhalık Gücdüvânî, Yûsuf Hemedânî’den sonra ana dergâhta posta geçen Ahmed Yesevî’nin yanında, net olarak bilemediğimiz bir süreliğine  mürid-halife pozisyonunda yer almıştır; velev ki manevî kemal noktasında aralarında fark olmasa dahi; velev ki, Yesevî postu sadece bir gün sonra halef olarak Gücdüvânî’ye devretmiş olsa dahi!.. Bu ilişkiyi de Reşahat’tan şöyle okuyoruz:
Hz. Şeyh Yûsuf Hemedânî, Abdulhalık’e şöyle buyurdular: “Bizden sonra yerimize, halîfem Abdullah Berkî geçecek, ondan sonra Hasan Endakî, ondan sonra da Ahmed Yesevî halîfem olacaktır. Hilafet nöbeti Ahmed Yesevî’ye eriştikten bir süre sonra, O Türkistan iline sefer edecek ve Ahmed Yesevî Türkistan diyârına gidince halîfe sen olacaksın!”.

Gerçekten de Hemedânî’nin vefatından sonra sırasıyla bu dört seçkin mürîdi post-nişîn oldular; üçüncü halife olarak postnişin olan Yesevî, bir süre sonra Buhara dergâhını Gücdüvânî’ye bırakarak doğduğu bölgeye gidip irşadına oradan devam etti.

Tasavvuf ehli arasında ise  “post”, makâm anlamına gelir. Şeyhin oturduğu post, tarîkat pîrinin makâmı olup şeyh, posta oturmakla pîri temsil etmiş olur. “Post-nişîn”, yani postta oturan, o tekkenin şeyhi olmak anlamını taşır. Velev ki, bir günlüğüne bile olsa posta kim oturdu ise diğer müridânın post-nişin ile biat yenilemeleri bir yol edebidir. Dolayısıyle sadece Yesevîlik üzerinden değil daha sonra organize olan Nakşbendî tarikatı üzerinden de Yesevî etkisi Anadolu coğrafyasına ulaşmıştır. Bugün ülkemizde Yesevî isminin hemen her çevre tarafından benimsenmesinde bu tarihî arkaplanın önemli bir payı vardır.   (Bu konunun ayrıntılarını öğrenmek isteyen gençlere değerli ilim adamımız Prof. Dr. Necdet Tosun’un “Bahâeddin Nakşbend” adlı emek mahsulü kitabını tavsiye edeceğim. )

5-Ahmed Yesevî’nin Anadolu’da Haydari, Bektaşi, Nakşi tarikatına etkileri neler olmuştur?

Hayatını bir bütün olarak ele aldığımızda Ahmed Yesevî’nin bir irfan ocağı kurucusu olarak irşadını iki kanal üzerinden yürütmüştür: 1. Yesevî Halifeleri 2. Yesevî Hikmetleri…

Birinci damarın ana niteliği, Türkistan’da yetiştirilen Yesevî halifelerinin, irşad misyonu ile dünyanın dört bir köşesine gönderilmesidir. İkinci damarın esası ise; yazılı literatüre “hikmet” adı ile giren ve Divan-ı Hikmet olarak toplanan eserindeki fikirlerin sözlü ve yazılı olarak yayılmasıdır.

12. yüzyıldan günümüze kadar dokuz yüz yıldır, bütün Türk Dünyası’nda Yesevî irşadı bu iki kanal üzerinden devam etmektedir.

Ahmed Yesevî’nin irşad misyonunu anlayabilmek için başvurmak zorunda olduğumuz menkıbeler, hayatı hakkında da önemli bilgiler içerir. Menkıbelerinin kaydedildiği tüm kaynaklarda ortak bir anlatım olarak şu görülür: Ahmed Yesevî çok sayıda mürid yetiştirmiştir ve irşad misyonu ile görevlendirdiği ve halife ismi verilen temsilcilerini dünyanın dört bir yanına göndermiştir.

İnsan eliyle yürütülen irşaddaki manevî tasarruf etkisinin derinliğini ve yoğunluğunu anlatan kaynaklarda Yesevî Hz.nin “99 bin” müridi kemale erdirdiği yazılıdır ki bu sayıca müridlerinin çokluğuna işarettir. Bu yetişen insanlar, bir irşad misyonu ile Asya’nın dört bir bucağına olduğu kadar, Anadolu ve hatta Rumeli’ye kadar ulaşmışlardır. Tarikatlararası etkileşim ile o zaman olan gelenekler arasında mürid alışverişleri olması da tabiîdir. 12-13 yüzyılda Anadolu’ya ulaşan tarikatlar, Bektaşiyye, Kadiriyye, Halvetiyye, Rufaiyye gibi tarikatlardır. Bunlara 15. Asırda Nakşbendîyye de eklenmiştir. Bu sosyal gruplar izole bir şekilde yaşamadıkları için Yesevîyye ile karşılıklı etkileşimde olmaları da tabiîdir. Bunlardan Bektaşiyye’nin “Velâyetnâme” gibi menâkıb kitaplarında zaten doğrudan Yesevîliğin bir devamı olarak gösterilmesi başkaca bir delile ihtiyaç bırakmaz.

Diğer tarikatlarla Yesevîlik arasındaki münferit ilişkileri gösteren kayıtların zamanımıza en yakın olanı, bir Nakşbendî/Halidi şeyhi olan Konyalı Muhammed Bahaeddin efendinin Hasan Şükrü adlı bir müridine Divan-ı Hikmet’i İstanbul Türkçesine aktarmasını istemesi ve bu aktarılan metnin İstanbul’daki Hürriyet Matbaası’nda 1909 yılında matbu olarak yayınıdır. Bu noktada bazı isimlerin ısrarla ileri sürdüğü Türkistan’da Yesevîlik-Nakşbendîlik çekişmesinin de asla sözkonusu olmadığını işaretle yetinmek isterim.
Bu noktada sadece işaret edip geçmek istediğim önemli bir nokta da Yesevîlik’teki –ve doğrudan ilgili olduğu için Bektaşîlik’teki- şeriat/tarikat ilişkisidir. Bir hikmetinde “Tarikata şeriatsız girenlerin, şeytan gelip imanını alır imiş” diyen Hazret Sultan Yesevî’nin yolunda şeriatsız bir kemal yolu bulunmadığına dair hikmetlerden onlarca örneği burada sıralamam, takdir edilir ki mümkün değil. İlgili okurlar, bu gözle Divân-ı Hikmet’e bakarlarsa, pek çok örneği hemen göreceklerdir.  Bir diğer husus Yesevîlik yolunu “heterodoks” hattâ “heretik” olarak adlandıran akademik ünvanlı bazı bilim adamlarının yol açtığı kafa karışıklığıdır. Tasavvufî seyr ü sülûkun belirli aşamalarında ayağı takılıp, meczûb haline gelen dervişler hep olmuştur ve olacaktır da. İslâm fıkhında “mazur” sayılan bu “meczûbîn taifesi”ne bakarak Yesevîlik gibi nezîh tasavvufî yollarını “şeriatın zahirî gereklerine önem vermeyen hattâ toplumun genel ahlâk kurallarını hiçe sayan yapılanmalar” olarak takdim etmek esef vericidir. Burada dikkat edilmesi gereken tarikatın kurucusu olarak Ahmed Yesevî ve onun çizgisini takip eden Süleyman Hakîm Ata, Hazinî gibi mürşidlerin eserlerinde neleri tavsiye edip nelerden kaçınılmasını söyledikleridir. Bu bilim adamlarına buradan seslenmek isterim: Yesevî’nin “heterodoks” ya da başka bir “şey” olup olmadığını tartışmak için de, gelin hep beraber kitaba bakalım, Divân-ı Hikmet’e…

6- Anadolu İslâmı olarak tanımlanan düşünce nedir? Anadolu’da mayalanan İslâm anlayışının diğer dini anlayışlarla farkı? Neden İslâm dünyası için bir umuttur?

“Anadolu-Rumeli İslâm’ı” demeyelim de, Anadolu’daki İslâmî algı diyelim; Türk dünyasında tarih boyu etkin olan anlayış, ‘tasavvufî bir İslâm’ algısıdır. Bu algıda bütün Türk yurtlarına, Anadolu’ya, Balkanlara serpilmiş olan Allah dostları, kilit taşı yerindedir. Bugün Ankara’yı Hacı Bayram’sız Bursa’yı Emir Sultan’sız tahayyül edemeyiz. Kolayca çoğaltabileceğiniz bu isimlerin tarihî önemini, Türk devlet geleneğinde “kurucu unsur” olarak öne çıkan yerini  “İşaret Taşları” adlı eserimde dile getirmiştim.

1000 yıl önce “Tasavvufî İslâm”ın Anadolu’ya yerleşmesi, bu topraklarda yaşayan yerli ahalinin hızla müslümanlaşıp ardından Türkleşmesinin en önemli muharriki olmuştur. Bunun somut kanıtlarını içeren arşiv belgelerine dayalı çalışması ile Prof. Dr. Ömer Lütfi Barkan, “Kolonizatör Türk Dervişleri” adlı kitap hacmindeki makalesinde bunu net bir şekilde ortaya koymuştur. Bugün internet üzerinden kolayca erişilebilecek bu eseri, İslâm’ın bu topraklardaki macerasını merak eden herkesin okumasını elzem görürüm.

Tasavvufî İslâm’ın yeniden, yeni bir tarzda üretilmesinin, bugünün İslâm dünyasında arzettiği önemi anlamak için İslâm coğrafyasında “tasavvuftan nasibsiz anlayışlar”ın sergilediği ve ekranlardan bütün dünyaya yayılan görüntülere bakıp tefekkür etmek kâfidir. Bu konunun daha uzun uzadıya konuşulması, tartılması gerekir. Ancak ilahiyat camiamızın bu konudaki ataleti beni yıllardır rahatsız eden ve kamuoyu önünde birçok defa dile getirdiğim bir konudur.

7-Osmanlı medreseleri sünni katolisizmin etkisine girince Anadolu İslâmı etkisini yitirdi mi? Özellik Osmanlının duraklama döneminde Ahmed Yesevînin, Hacı Bektaş Veli’nin, Yunus’un temsil ettiği din anlayışı Anadolu’da etkisini yitirmeye başlamıştır, diyebilir miyiz?

Osmanlı asırları boyunca ehl-i tasavvufun devlet nezdindeki yeri kısa süreli istisnalar dışında daima mümtaz bir mevki olmuştur. Bunu devletin kurucusu Osman Gazi-Edebalı ilişkisinden son sultanlardan V. Mehmed Reşad’ın Mevleviliğine kadar getirebiliriz. Bu konu, edebiyatımızda çokça da işlenmiştir. Cumhuriyet’in kuruluşu sürecinde tasavvufî ocakların kapatılması ve din işlerini deruhte etmek üzere organize edilen Diyanet kurumunun  “zahirî bir söylem”de kalması tasavvufî geleneklerin yeni nesillere aktarılmasında sancılara ve sakıncalı tabloların zuhuruna bâis olmuştur. Halk nezdinde Allah dostlarının şahsında temsil edilen tasavvuf hiçbir zaman etkisiz olmamıştır, ancak tasavvufi kültür birikiminin yeni nesillere aktarılmasındaki zaaf, “sahte şeyh”, “yalancı-mürşidimsi” kişiliklere fırsat vermiştir. Buna ilişkin arızaları konu alan haberler hepimizin hafızalarındadır. “Sahte şeyh” demişken, Ahmed Yesevî hikmetlerinin pek çok yerinde, “maneviyat hırsızlığı” yapan bu türden “yalancı sufî”lere dikkat çekildiğini söylemeliyim.

Teknolojinin sağladığı imkânlar ile bir “global dergâh”a dönüşen dünyada “online biat” yolu ile bir tasavvuf silsilesine intisabın kolaylaştırılması gibi uygulamalar ise,  tasavvuf tarihi yönünden çok dikkate değer bir gelişmedir.  Tarihî kaynaklarda mektub vasıtası ile mürid kabul eden Aziz Mahmud Hüdaî divanındaki bir şiiri ile biat kabul eden Kuddusî örneklerini bilmeyenler bu uygulamayı bir “âhir zaman bidati” olarak görse bile yeryüzünde Allah zikrini çoğaltan bu uygulamalar önümüzdeki yıllar ve hatta asırlarda muhabbetullahın gönüllerde neşvü nema bulup kök salmasındaki en önemli yöntem haline gelebilecektir. (1)

Günümüz insanının, iyi değerlendirmesi gereken avantaj, Ahmed Yesevî, Muhyiddin Arabî, Sadreddin Konevî, Mevlâna Celâleddin, Niyazî Mısrî, İsmail Hakkı Bursevî gibi büyük tasavvuf önderlerinin hemen tüm eserlerinin günümüz okuru için yeniden yayınlamış olmasıdır.  Son yıllarda, sevinerek müşahede ettiğim üzere Divan-ı Hikmet’ten Fütühat’a  kadar uzanan geniş bir yelpazede yayınlanan tasavvuf klasiklerinin, gençler nezdinde gördüğü ilgi, toplumumuzdaki tasavvufî bilgilenme konusundaki eksiklikleri azaltmaya adaydır. Zekâ düzeyi genel ortalamanın üzerindeki genç insanların bu tasavvuf ulularının eserlerini hazmederek okumak suretiyle -Batı’da, kendini eğitme (self education) denilen yöntemle- maneviyat yolunda ilerlemeleri mümkündür. Nitekim, dergâhlar resmen kapalı olsa da yerine ikame edilen yapılanmalarla, tasavvufî gelenek arasındaki zihniyet uçurumunu “fark” eden zamanımızın muhakkik gençleri, teorik çözümlemeler yapmanın yanısıra, nev-zuhur tasavvufî yapılanmaların başlarındaki kişileri de sorgulamağa başlamıştır. “Avam tasavvufu” denilen halk Müslümanlığı yanında entellektüel bir tasavvufî arayışın teorik planda da olsa ortaya çıkması, önemli bir gelişmedir.  Dücâne Cündioğlu’nun muhalefet şerhi düştüğü tasavvufî okumaların önemine dair bir anekdotu, Yesevî-Nakşbendî silsilelerinin kavşak noktası olan Yûsuf Hemedânî’nin, Prof. Dr. Necdet Tosun tarafından günümüz Türkçesine aktarılan “Hayat Nedir?” adı ile yayınlanan eserinden aktarmak isterim:  Ahmed Yesevî’nin mürşidi olması yanında Nakşbendî-Hacegân silsilesinde de çok önemli bir isim olan Hemedânî’ye sorarlar:  “Kendisiyle sohbet edebileceğimiz, manevi bir zat, bir mürşid-i kâmil ile karşılaşamazsak ne yapalım?” O da şöyle yanıtlar: “Tasavvuf ehlinden, kemâli kabul edilmiş mürşidlerin kitaplarından hergün sekiz varak (=onaltı sayfa) okuyun. Bu şekilde o mübârek Zat ile sohbet etmiş gibi olursunuz.”

Kitaba ulaşmanın çok zor, ancak el ile çoğaltılabilen kitap sayısının da çok çok kısıtlı olduğu o zamanlarda yapılan bu tavsiye beni hep etkilemiştir.  Bu nedenle bana “Ahmed Yesevî’den nasıl faydalanabiliriz?” diye soranlara Divan-ı Hikmet’ten her hafta üç-dört şiir okumalarını söylüyorum. Böylece yaklaşık bir yıl içerisinde Şu anda elimizde olan, Türkçe olarak tarafımdan yayına hazırlanan Divan-ı Hikmet’teki iki yüz onyedi hikmetin tamamı okunmuş ve Hazret-i Pîr-i Türkistan Ahmed Yesevî’nin sohbet halkasına manevî olarak dâhil olunmuş olunacaktır.

8-Balkanlara İslâm’ın ulaşmasında Anadolu tekke ve tarikatlarının etkisi, benzerlikleri nelerdir? Günümüzdeki durumu özetler misiniz?

Hazret-i Türkistan olarak bilinen Ahmed Yesevî’nin en tanınmış halifelerinden olan Sarı Saltık Balkanlar’ın fethinde ve daha da önemlisi İslâmlaşmasındaki en önemli isimdir. Sarı Saltık’ın Balkanlar’a geçişinin Osmanlı’nın kuruluşundan yaklaşık kırk yıl önce 1263’te olduğu söylenmektedir.  Bölgenin bir çocuğu olan, dünyaca ünlü tarihçimiz Prof. Dr. Kemal Karpat, “Dağı Delen Irmak” adı ile yayınlanan anılarında bölgede anlatılan söylencelerde, Sarı Saltık’ın on iki bin çadırlık bir Türk topluluğunu Balkanlar’a yerleştirdiğinin nakledildiğini belirtir. Sarı Saltık’ın toprağa verildiği gerçek kabrinin Romanya’nın eski adıyla Dobruca bölgesinde, Babadağ’da olduğu kabul ediliyor. Babadağ yakınındaki Armutlu köyünde doğan Kemal Karpat, Sarı Saltık Baba’dan söz edilen ilk belgenin 1315 tarihli olduğunu kaydetmiştir.

Fatih’in oğlu Cem Sultan, Edirne valisi olduğunda, Balkanlar’ı gezerken hemen her köşede Sarı Saltık ile ilgili menkıbeler anlatıldığını görür ve bunun üzerine musahiplerinden yani sohbet arkadaşlarından Ebu’l Hayr Rumî’yi Balkanlar’ı karış karış gezerek Sarı Saltık menkıbelerini toplamakla görevlendirir. Ebu’l Hayr Rûmî, yedi yıl Balkanlar’ı dolaşarak Sarı Saltık menkıbelerini derleyip kayda geçirir. Böylece bugün elimizde “Saltıknâme” adı ile bulunan eser yazılı metin olarak ortaya çıkar. Ülkemizde Saltıknâme ile ilgili ilk akademik çalışma eski TDK Başkanı Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın tarafından yapılmıştır. Daha sonra iki akademisyen (Prof. Dr. Necati Demir ve Doç. Dr. M. Dursun Erdem) “Saltıknâme “ adıyla eserin yeni bir neşrini yaptılar.

Bu yıl yaz başında bir Bulgaristan’dan Bosna’ya uzanan bir Balkanlar gezisi yaptık. Yakında da Romanya’nın Tulcea şehrinde bulunan ve ismini de, aynı kasabada türbesi bulunan Sarı Saltık’dan alan Babadağ’da yapılan Sarı Saltık Anma törenlerine katıldım. Bosna’da Mostar yakınlarında bulunan Bulagay Tekkesi denilen bir mekânda da Sarı Saltık’ın makamı var. Bosna’da insanlar, Sarı Saltık’ın Bosna’ya gelişini her yıl kutladıklarını anlattılar. Bosna’da resmî müftülük makamı nezdinde onaylanmış manevî otorite olarak açıktan faaliyet gösteren, on sekiz ayrı tarikat kolunun Sarı Saltık kutlamasını ortaklaşa olarak yapabilmesi, ülkemizde de örnek alınması gerekecek kadar önemlidir.

Balkanları ziyaretimde Bosna’daki Bulagay tekkesinden Dobruca’daki Sarı Saltık makamına birçok yerde tasavvufî İslâm’ın izlerini izleyebilme fırsatı bulduk. Tasavvufî pratiklerin aktarıldığı mekânları, resmen izinli olarak faaliyet gösteren dergâhları ziyaret edip buralarda hizmet eden mürşidler ve dervişleri ile de temasımız oldu. Mesela, Bosna’da bugün Türkiye’de takip eden ocağı kalmamış İmam-ı Rabbanî’nin Müceddidiyye silsilesinden Şeyh Niyâz Efendi ile sohbet ettik; karşılıklı fikir teatisinde bulunduk. Prizren’de mütevazı bir Kadirî dergâhını yaşatan Tamnik ailesi ile tanıştık. Melâmi, Rufaî, Halveti, Sadî gibi tasavvufî neşvelere sahip kolların Balkanlarda bugün de varlıklarını -zayıflayarak da olsa- sürdürmeleri umut vericidir.

Ancak şunu da belirtmeliyim ki, Arnavutluk’tan Kosova’ya kadar bütün bölgede petro-dolarların desteği ile yayılan selefi-vehhabî akımlara da tanık oldum. Bunun bölgede yol açtığı sıkıntının somut bir örneği geçtiğimiz günlerde Kosova’da yaşandı. IŞİD’e katılarak Suriye’de hayatını kaybeden 16 Kosovalı Arnavut gencin bölgede yol açtığı huzursuzluk, bizler için de irkiltici olmalıdır.(2) Türkiye’de kendisini İslâm ile tanımlayan her grup ve ekol, millî birliğimizi korumak için dahi olsa, tasavvuf karşıtı akımların yol açtığı zihnî tahribat konusunda duyarlı olmak zorundadır. Bu konuda en önemli görev ise tahmin edebileceğiniz gibi, siyasi otoriteye ve resmî İslâm’ın yetki makamı olan Diyanet İşleri’ne düşmektedir.

9- Anadolu İslâmı bu toprakların temel ülküsü olabilir mi? Tasavvufta böyle bir potansiyel olduğuna dair kanaatiniz var mı? Bu konuda son yıllarda yapılan çalışmaları, güncel gelişmeleri değerlendirir misiniz?

Başta da belirttiğim üzere “Anadolu İslâmı” yerine “Tasavvufî  İslâm” terimini tercih ederim.  “Tasavvufî İslâm”ın bugün dünyasının bunalımlı insanları için bir tedavi aracı olduğuna inanıyorum.  İnternette erişilebilir durumda bulunan ve çok ilgi çeken “Global Planlarda Tasavvuf” başlıklı yazımda bunu yıllarca önce dile getirmiştim. (3)

“Tasavvufsuz bir İslâm”ın bugünün dünyasına Irak’ta Suriye’de ortaya serdiği vahşet tablosu ötesinde bir sunumu olamayacaktır. O nedenle İslâm’ın bugün dünyasına arzında “entellektüel tasavvuf”un hayati bir öneme sahip olduğunu düşünüyorum.  “Entellektüel tasavvuf”un ülkemizde gelişimi konusunda son dönemin gayretli isimleri olarak Dr. Mustafa Tatçı, Prof. Dr. M. Erol Kılıç, Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu, Prof. Dr. Mustafa Kara ve Prof. Dr. Necdet Tosun’un çalışmalarını burada anmak isterim. Şimdi bekâ yurduna göç etmiş olan Prof. Dr. M. Esad Coşan’ın tasavvufî hizmetleri de unutulamaz.

‘Tasavvufsuz’luğun yol açtığı ‘zikirsiz’liğin tehlikesi üzerine yakın zamanda ahirete göç eylemiş bir Allah dostunun uyarısını da paylaşmalıyım: “Memleket zâhiren ileri gidiyor ama, toplumda ‘zikrullahın azalması’, umumi rahmet ve merhametin de azalmasına, sosyal huzurun kaybedilmesine yol açıyor. Zikrullahı çoğaltalım. Bizatihi bir farz olan Zikrullahı başka bir şarta bağlamayalım. Aman ha, zikrullahı ihmal etmeyelim.“
Bugün için hangi ekolü takip ederse etsin, hangi dergâha müntesib olursa olsun bütün tasavvuf ehlinin -ve özellikle de bu gruplardaki üniversiteli genç ve aydınların- ‘yaşanabilir bir İslâm’ın topluma takdimi ve teklif edilmesi, ülkemiz ikliminde Zikrullah tesirinin yoğunlaşması noktasında vebal altında olduklarının altını çizmek isterim. (4)

Türkiye’nin yaşadığı modernleşme sürecinde tasavvufun, Yesevî geleneğinden neşet eden toplumu şekillendirici dinamik yönünün baskı altına alınması, en hafif deyim ile küllendirilmesi, ülkenin genel manevî havasına zarar veren bir hâl almıştır. Bunun neticesinde, bugün tasavvuf denilince, insanlarımız genel olarak, -Budizm gibi geleneklerde olduğu gibi- insanlarla ilişkiyi azaltıp bir köşeye çekilmeyi, elindeki tesbihini çekerek kendi halinde yaşamayı anlamaktadır. Tasavvufta insanın insan-ı kâmil olması için bu türden inziva süreçleri; insanın gündelik zikirlerini yaparken bazı halvetler, uzletler yaşaması vardır. Ama belirli düzeyde ruhanî olgunluğa erişen derviş, sonrasında bir manevî önder olarak bir toplumsal fonksiyon ifa etmelidir. Hiç bir kâmil sufî, “Ben fenâfillaha erdim, nefsimi mutmain yaptım; artık insanlarla işim bitti…” diyemez.

Mâna ehli ile maddî iktidar sahipleri arasındaki ilişkiye de, bu noktada kısaca değinmemiz yararlı olacaktır. Yesevîlik, Nakşbendîlik geleneğinde görüleceği üzere, dervişler her zaman zahir ehlini yönlendirmiştir ama kendileri taht sahibi olmaya talip olmamıştır. Dervişler devlet kurmaya yönelmemişlerdir ama devleti güvenliği temin eden ve dünya üzerinde nizamı sağlayan bir aygıt olarak görmüşler, devletin yaşatılmasının önemini de hep vurgulamışlardır; özellikle de halkın maddî-manevî huzuru, ülkenin asayişi için bunu önemli bulmuşlardır. Devletin zulme ya da hayra gitme ihtimallerinde müdahil olmuşlardır. “Ben köşeme çekilir, tespihimi çekerim” anlayışında asla olmamışlardır. Dervişler, hemen her zaman iktidar sahibine doğruları söylemişler, hatta bu yüzden kimi zaman başlarından da olmuşlardır.  İktidarın paylaşımı noktasında bu ilişkiler her zaman güllük-gülistanlık olmamıştır; Osmanlı’da da, öncesinde de, daha sonrasında da bunun ibretli örnekleri vardır.

Hepimizin bildiği gibi, şimdilerde de ülkemizin dört bir köşesinde “mürşid”ler , “şeyh”ler, “kutup”lar, “gavs”lar vardır. Tarihimizde mâna ehli, sultan üzerinde belirleyici, hizaya sokucu iken şimdi iş tersine dönmüş, madde ile mâna önderleri arasındaki ilişki tarihî seyrinden aykırı bir duruma dönüşmüştür.  Dünyevî bir işin çözümü için, zâhirdeki makam ve mevki sahiplerinin arkasında dolaşan nice “maneviyat önderleri” (?) vardır. Bu ilişkinin tarihî zeminindeki saygın işleyişine dönebilmesi için önce tasavvufî irşad zemininin restore edilmesi,  Yesevîlik örneğinden olduğu gibi tasavvufun tarihte nasıl bir rol ifa ettiğinin net olarak ortaya konulması gerekir. Bunu yapabilecek olanlar da, ancak ilahiyat fakültelerinin tasavvuf kürsülerindeki akademik zevattır. Devlet adamıyla maneviyat adamının arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiği tarihî örneklerle ortaya konursa, bugünün makam sahibi insanına da: “Orada dur, hizaya gir…” denebilir.

Ülkemizin siyasî erk sahipleri de sadece “Alevîlerin Cemevi talepleri “ kapsamında değil, daha genel anlamda, -başıboşluktan kaynaklanan sakıncalı durumların da giderilmesi için- Tasavvufî İslâm’ın topluma razı önündeki hukukî engelleri kaldırmak hususunda sorumludurlar.  Bu konudaki görüşlerimi, Anayasa değişiklikleri sözkonusu olduğunda bir makale ile dile getirmiştim.(5) Ancak TBMM’nin ilgili komisyonuna da iletildiğini öğrendiğim bu makalemden bugüne kadar geçen 3 yıllık sürede, ülkemizin ve insanımızın manevî hayatına olduğu kadar, bütün İslâm dünyasındaki İslâmî yaşayışa, hattâ global ölçekte İslâm algısının olumlu yönde değişmesine yol açabilecek bu konuda bir arpa boyu dahi yol alınamadığını görmek üzüntü vericidir.

Burada birçok esere atıfta bulunmam,  fikrikadim.com sitesinden bu röportajımızı okuyacak gençlerin temel tasavvufî metinlere yönelmesi için, umarım faydalı olacaktır.

Meraklısına Notlar:

(1)Zamanının en önemli mürşidlerinden Azîz Mahmud Hüdayî, Belgrad’dan kendisine mektup ile sorularını yönelten Belgradlı Ali Efendiye yazdığı cevabî mektubla şu zikir talimini tavsiye etmiştir:
“…sohbet-i mürşid-i kâmil müyesser olmazsa tâlib-i Hakk, her gün yüz istiğfâr yani, Estağfirullâh el-’Âzîm demek ve yedi yüz Kelime-i tevhîd ve a’kâb salavât-ı hamsede kırk kerre tasliye yani Allâhümme salli ‘alâ seyyidinâ Muhammedin ve ‘alâ âlihî ve sahbihî ve sellim diyerek kemâl-i ihlâs ve huzûr-i kalb ve teveccüh-i tâm ile Resulullâh’a salât ve selâm getirmek ve iki rek’at salât-ı işrâk ve altı rek’at salât-ı duhâ ve on iki rek’at salât-ı teheccüd kılmak gerektir.” Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, s.81. http://www.tasavvufdergisi.8k.com/sayi3/sayfa081/index081.htm

Hüdayî Hz.nin mektup ile örenğini verdiği “uzaktan tasavvufî irşad”ın, güncel bir uygulaması olarak, internet üzerinden “online biat” konusundaki bir örneği de tavsiye ederim.  http://www.tasavvuf.info/biat_online.htm

(2)“Kosova’da Radikal İslâm etkileri“ ile ilgili güncel bir haber:

http://www.huffingtonpost.com/stephen-schwartz/isis-and-the-kosovar-alba_b_5670061.html

(3)Hayati Bice, Global Planlarda Tasavvuf, 28 Temmuz 2009,

http://www.haber10.com/makale/16375

(4)Hayati Bice, Küreselleşen Dünyada Bireyselleşen Tasavvuf, 23 Eylül 2009,

http://hayatibice.net/?p=859

(5)Hayati Bice, Yeni Anayasa İçin Bir Teklif: ‘Tasavvuf Yasakları’ da Gözden Geçirilmeli, 5 Aralık 2011.

http://www.haber10.com/makale/26274/#.VIXFcxB_ugw

fikrikadim.com

VEFAT VE TEŞEKKÜR

Ani bir şekilde hayata veda edip ebedi aleme göç eden Değerli Ablam, Celalet BİCE YILMAZ’ın

3 Mart 2015 Salı günü vefatı dolayısıyla başsağlığı dileklerini ve dualarını ileten;
4 Mart 2015 günü yapılan cenaze törenine bizzat katılan veya mesajlarıyla taziyelerini bildiren 
bütün akraba, dost ve arkadaşlarıma teşekkür ederim.

Allah’ın rahmeti üzerine olsun.

Dr. Hayati BİCE